Toshkent axbotot texnologiyalari universiteti

10. Tijorat va notijorat zararlar.  

11. Foizlar, ijara va patent to’lovlar bo’yicha daromad-lardan kompaniyadan manbada  

undirilgan daromad solig’i, bunday to’-lovlarni amalga oshirishda kompaniyadan undirilgan  

daromad solig’idan chegirib tashlanadi.  

12. Hisobot davrida hisobdan chiqarilgan muddati o’tgan qarz-lar, (faqat tijorat  

harakteridagi qarzlar). Ilmiy tadqiqot ishlariga harajatlar to’liq chegirib tashlanadi. 

Shimoliy dengizda neft qazib oladigan kompaniyalar uchun maxsus soliqqa tortish tartibi  

o’rnatilgan.Bu kompaniyalar neft korporatsiyalar solig’ini 75% stavkada to’laydilar. Shu bilan  

birgalikda ular umumiy korporatsiya solig’ini ham to’laydilar.  

 

Buyuk Britaniya kompaniyalari kapitalning o’sishidan soliqni ham to’laydilar.Norezident 

kompaniyalar bu soliqni to’lamaydilar. 

Is’temolga solinadigan soliqlar orasida qo’shilgan qiymat solig’i (QQS) katta rol  

o’ynaydi.Buyuk Britaniyada bu soliq 1973 y 1 apreldan joriy etilgan. 

 

Qo’shilgan qiymat solig’i Moliya vazirligining Bojxona bojlari va aktsizlar 

Boshqarmasining ixtiyoriga berilgan. Tadbirkor har chorakda soliq deklaratsiyasini to’ldiradi va 

soliq summasini bu boshqarmaga o’tkazadi yoki ortiqcha to’langan summani qaytarib oladi. 

Deklaratsiya chorak tugaganidan so’ng bir oy muddatda jo’natiladi.  

Vazirlik bilan kelishilgan holda bu muddat 7 kunga uzaytirilishi mumkin.Boshqarma, 

shuningdek, import qilinayotgan tovarlar, tamaki, alkogol ichimliklar,o’yinlar biznesi bo’yicha 

aktsizlar va yig’imlar uchun ham javobgar hisoblanadi.  

 

Ichki daromadlar Boshqarmasi (bu boshqarma barcha to’g’ri soliqlar uchun javobgardir)  

bilan ushbu boshqarma o’rtasida axborot almashinuvi sohasida ishonchli aloqalar o’rnatilgan.  

Garchi soliqni undirish o’z-o’zini soliqqa tortish tamoyili bo’yicha amalga oshirilsada,  

Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasi xizmatchilari 1 yildan 9 yilgacha oraliqda muntazam  

tekshiruvlar olib boradilar. Yirik tadbirkorlar uchun har oyda tekshirish o’tkazilishi mumkin. 

Barcha hujjatlar 6 yil saqlanishi shart.  

Kompyuter texnikasining keng yoyilishi bilan bu sohada Moliya vazirligi bir qancha  

imkoniyatlarga ega bo’ldi. Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarma xizmatchilari mijozlar  

foydalanadigan kompyuterlar kirishlari, bu kompyuterlarda ishlashlari mumkin (axborotlarni  

tekshirish maqsadida), shuningdek, ular tekshirilayotgan firma xodimlari ko’magidan 

foydalanish huquqiga ega.  

Yiliga 22100 f.st.dan yoki chorakda 7500 f.st.dan oborotga ega bo’lgan yoki shu  

miqdordagi oborotni mo’ljallayotgan tadbirkorlar qo’shilgan qiymat solig’ini  to’lash uchun 

Boshqarmada ro’yxatdan o’tishlari shart. 

Agar tadbirkor o’z oborotining ro’yxatdan o’tish uchun zarur bo’lgan summadan kam  

bo’lishini taxmin qilsa, u 30 kun muddatda ro’yxatdan o’tkazishni bekor qilishni so’rab, soliq  

organiga murojaat qilish huquqiga ega.  

Tovarlar va xizmatlar hisobi ro’yxatdan o’tgan vaqtdan boshlab, choraklar bo’yicha 

amalga oshiriladi. Soliq deklaratsiyasi o’zini-o’zi soliqqa tortish tamoyiliga binoan to’ldiriladi. 

---

11 

 

Chorak oxirida soliq xizmati soliq deklaratsiyalari shakllarini to’ldirish uchun yuboradi, ular 

chorak tugagandan so’ng 30 kun muddatda boshqarmaga qaytarilishi zarur.  

Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasi deklaratsiyalarni bir yilda bir marta 

to’ldirilishiga ham ruhsat berishi mumkin, xususan, imkoniyatlari soni cheklangan kichik biznes 

korxonalari uchun ko’zda tutilgan bo’lib, ular uchun har bir chorakda deklaratsiyalar to’ldirish 

katta qiyinchilik tug’diradi.  

Shuningdek, soliq deklaratsiyalarini har oyda to’ldirish ham ko’zda tutiladi. Agar 

ro’yxatga olingan shaxs boshqarmaga ortiqcha to’langan soliqlarni qaytarish bo’yicha tez-tez 

murojaat qilishiga majbur bo’lgan hollarda bu usul qulay hisoblanadi. Odatda, doimiy eksport va 

boshqa operatsiyalarni amalga oshiradigan va nollik stavkada soliqqa tortiladigan shaxslar uchun 

oylik deklaratsiyalar topshirish qulaydir.  

Agar to’lov bank o’tkazmalari orqali amalga oshirilsa, vazirlik soliqni to’lash bo’yicha  

barcha texnik operatsiyalarni tugallash uchun qo’shimcha muddat (7 kun) beradi.  

Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasiga o’tkazilishi kerak bo’lgan soliq summasini  

hisoblashda soliq to’lovchi tomonidan tovarlarni sotib olishda to’langan soliq summasini 

chegirib tashlash va hosil bo’lgan farqni to’lashga ruhsat beriladi.  

Agar biror chorakda chegiriladigan summa katta bo’lib, to’lanishi kerak bo’lgan soliq  

summasidan oshib ketsa, boshqarma bu farqni deklaratsiya olingandan keyin 10 kun muddatda  

qaytarib beradi.  

Odatdagi sotuv hajmidan qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblashda hisobot davridagi  

etkazib berishlar (mijozlardan keladigan kassa va hisob-kitob tushumlari emas) asos qilib  

olinadi. Bunda schet-fakturalar, ya’ni kengaytirilgan yuk xatlari asos bo’lib xizmat qiladi.  

Shuning uchun, o’z mahsuloti uchun to’lovni olmasdan turib tadbirkor boshqarmaga soliq  

to’lashga majbur bo’lib qolishi mumkin.  

Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha tadbirkorlar va soliq organlari o’rtasida yuzaga  

keladigan bahsli masalalar mustaqil organ sifatida ushbu maqsadlarda maxsus tashkil etilgan  

tribunalda arizalarga ko’ra hal qilinadi. Agar masalaning echimi topilmasa, ish Oliy Sudga  

oshiriladi.  

Buyuk Britaniya va Evropa Ittifoqi qonunchiliklar orasidagi bahsli masalalar paydo  

bo’lsa, ish Strasburgdagi Evropa Sudida ko’rib chiqiladi. 

Qonunchilikda turli xil qonunbuzarlik, xususan, ma’lum jinoiy harakatlar uchun yolg’on  

ma’lumot va ko’zbo’yamachilik, ro’yxatdan o’tishning kechiktirilishi, qo’shilgan qiymat 

solig’ini to’lash maqsadalarida ruhsat qilinmagan hujjatlar chiqarish (ro’yxatga olish muddatidan 

oldin), soliq majburiyatlarini rasmiylashtirish bilan bog’liq qonunbuzarlik uchun, belgilangan 

qoidalarni buzganlik uchun, jinoiy va boshqa javobgarlik choralari ko’zda tutiladi. Misol uchun 

jinoiy hatti-harakatlar uchun ishning holatiga qarab, soliq summasining 3 karrasi miqdorida 

jarima to’lash shuningdek, 6 oydan 7 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 

Ro’yxatdan o’tishning kechiktirilishi uchun soliq summasining 30% i miqdorida jarima ko’zda 

tutilgan.Qonunga xilof ravishda soliq undirish uchun ham xuddi shunday jarima to’lanadi.  

Buyuk Britaniya qonunchiligida, qo’shilgan qiymat solig’i olinadigan shaxslar belgilab  

qo’yilgan. Bular, asosan tovarlar va xizmatlarni sotuvchi shaxslar hisoblanadi.  

Hozirgi vaqtda mamlakatlarda qo’shilgan qiymat solig’ining 3 ta stavkasi amal qilmoqda -0;  

8; va 17,5 %.  

Nol stavka 17 guruhdagi tovar va xizmatlar shu jumladan: oziq-ovqat mahsulotlari; suv  

ta’minoti va kanalizatsiya xizmatlari; kitoblar; ko’rlar va nogironlar uchun nafaqalar; uy-joy  

---

12 

 

binolari qurish; yoqilgi va isitish; qo’riqlanadigan binolar; xalqaro xizmatlar; transport,  

harakalanuvchi-uy va qayiq-uy; oltin; qimmatli qog’ozlar; dori-darmon; eksport; xayriyalar;  

kiyim-kechak va oyoq kiyimlariga qo’llaniladi.  

8 foizlik stavka bo’yicha notijorat korxonalar va tashkilotlarni yoqilg’i va elektr energiya  

bilan ta’minlash xizmatlari soliqqa tortiladi.  

 

Qo’shilgan qiymat solig’idan ozod qilinadigan tovarlar va xizmatlar guruhlari ham 

mavjud.  

Bularga: er; sug’urta; pochta xizmatlari; o’yin biznesi va lotereyalar; moliya; ta’lim; sog’liqni  

saqlash; dafn qilish xizmatlari; tred-yunion va professional jamiyatlar musobaqalari; san’at  

mahsulotlari.  

Qo’shilgan qiymat solig’idan foydalanish tajribalari ko’rsatdiki, bu soliqni tushunish va 

uning amal qilishining soddaligi hayotda o’zini oqlamadi. Biroq, mutaxassislar fikricha, 

qo’shilgan qiymat solig’i o’z samaradorligini to’liq ko’rsata olganicha yo’q.  

Gerb yig’imlari-Buyuk Britaniyadagi eng qadimiy soliqlardan hisoblanib, 1694 yilda 

joriy qilingan. Qat’iy aytadigan bo’lsak, gerb yig’imlari hujjatlarga solinadigan soliq (bitimlarga 

ham emas, shaxslardan ham emas). 1891 yilda qabul qilingan va ba’zi o’zgarishlar bilan 

haligacha amal qilayotgan qonun bo’yicha, bu soliq shaxslar tomonidan fuqarolik-huquqiy 

bitimlarni rasmiylashtirishda undiriladi. Deyarli barcha tijorat va yuridik hujjatlarida bu 

soliqning to’langanligini tasdiqlovchi maxsus shtamp bo’lishi shart. Ba’zi hollarda gerb 

yig’imlari stavkalari qat’iy summalarda (25 pensdan 2 f.st.gacha) belgilanadi, boshqa hollarda 

bitimdagi mulk qiymatidan ma’lum foizlarda undiriladi. Masalan mulkchilik huquqini boshqaga 

berish to’g’risidagi hujjatlar, agar mulk qiymati 60000 f.st.gacha bo’lsa, gerb yig’imidan ozod 

qilinadi. 

Agar mulk 60000 f.st.dan yuqoriga baholansa, mulk qiymatining 1% i miqdorida gerb 

yig’imi undiriladi.  

Qimmatli qog’ozlar bo’yicha bitimni ro’yxatdan o’tkazishda, qimmatli qog’ozlar uchun  

to’langan summaning 0,5 % i undiriladi.