Axborotlar almashish tupi bo‘yicha xizmatlarni klassifikasiyalash. Klientlar va xamkorlar bilan munosabatlar teng xuquqli bo‘lishi va teng xuquqli bo‘lmasligi mumkin va shunga bog‘liq holda u quyidagi tuplarga bo‘linadi:
- o‘zining tarmog‘idagi resurslaridan foydalana olish (o‘zining tarmog‘idagi resurslar orqali boshqa tarmoq resurslaridan foydalanish);
- ikki tomonlama axborot almashish;
- tranzit;
- axborot almashish markazi (hisoblash markazi bilan yoki u bo‘lmagan holda).
Tarmoq resurslaridan foydalana olish xuquqi – korporativ va individual klientlar bilan o‘zaro munosabatning asosiy formasi, biroq u xizmat operatorlarga ham ko‘rsatilishi mumkin. SHu bilan birga agar o‘zining tarmog‘i orqali operator boshqa tarmoq resurslariga ulanishni ta’minlasa, u xolda ulanishning hududiy, mahalliy va halqaro turlarida bo‘linishi mumkin.
Ma’lumot almashish uchun ikki tomonlama muvofiqlik (trafik terminasiyasi) da, operatorlar xizmatlarni taqdim etishlari yoki xamkor xizmatlaridan foydalana olishlari mumkin. Bunda ular trafik terminasiyasidan yoki xizmat turiga bog‘liq holda trafikdan foyda oladilar. Bunday almashish muvofiqlikka bog‘liq holda mahalliy, hududiy va halqarolarga bo‘linishi yoki bo‘linmasligi mumkin. Tranzit muvofiqlik ikkita operator yoki bitta operator (yoki korporativ klient) bo‘lgan holda, nuqtalar orasida axborot uzatish uchun operatorlar tarmog‘i resurslarini ishlatish imkonini beradi va hududiy prinsip bo‘yicha bo‘linishi mumkin. Uzatilayotgan trafik tarifikasiyasi mavjud bo‘lmagan holda bunday xizmat turi ajratilgan kanalni ijaraga berish bilan mos tushadi.
Operatorda tranzit haqida katta miqdorda ikki tomonlama muvofiqlik bo‘lgan holda operator tarmog‘i asosidagi ma’lumotlar almashish markazi (balkim – clearing house) bo‘lishi mumkin. Bu holda Markaz xizmatlaridan foydalanadigan operatorlar boshqa operatorlar bilan o‘zaro ma’lumot almashish to‘g‘risida ikki tomonlama muvofiqlik tuzmaydilar. Umuman olganda ular ma’lumot almashish uchun Markaz tomonidan etkazilib berilayotgan boshqa operatorlar bilan tranzit xizmatlaridan foydalanishadi. Tabiiyki, bunday turdagi markazni tashkil etish har biri bir biri bilan ikki tomonlama muvofiqlik bitta muvofiqlikga qaraganda kamroq foydaliroq bo‘ladi. Bu infrastruktura va umumiy harajatlarni kamaytirish hisobiga yuzaga keladi va bu qo‘shimcha xizmat turlarini yuzaga keltiradi.
Agar o‘zining ofislarini birlashtirib turadigan va bu erda sotali, uy foydalanuvchilari turli xil foydalanish texnologiyalarini ishlatadigan korporativ klient uchun ma’lumotlar almashish Markazi xizmatini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, bu holda bu xizmat turi klientning virtual hususiy tarmog‘i xizmatini namoyon etadi.
Asosiy xizmatlar bilan birga beriladigan qo‘shimcha xizmatlar asosiy xizmatlardan keladigan foyda bilan bir xil, ba’zi hollarda ko‘proq ham bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda qo‘shimcha xizmatlar foyda keltirmasligi ham mumkin, ba’zi hollarda esa, ya’ni asosiy xizmatlarni hisobga olmagan hollarda zarar keltirishi ham mumkin. Bu holni asosan klientlarni asosiy xizmatga jalb qilishda ishlatilishida ko‘rish mumkin.
Bir necha bunday qo‘shimcha xizmatlarni keltirib o‘tamiz.
- O‘zining tarmog‘ida Internetga kommutasiyalanadigan ulanish serverini o‘rnatish. Bu xizmat turi operatorlar uchun foydali bo‘lib, tarif turiga qarab Internetdan foydalanuvchilardan qo‘shimcha foyda olishadi. Biroq UmFT ning barcha foydalanuvchilari tomonidan operator tarmog‘ida amalga oshirilayotgan qo‘ng‘iroqlar operator tarmog‘ida terminlashtiriladi. SHuning uchun har bir shunday qo‘ng‘iroq uchun operator qo‘shimcha “terminlashtirilgan minut” iga ega bo‘ladi. Bu “terminlashtirilgan minut” operatorlar orasida muvofiqlik asosida bo‘lib, buning uchun qaysi operator bilan muvofiqlik amalga oshirilganiga qarab operatorlar to‘lovlarni amalga oshiradilar. SHuning uchun Evropa va AQSHda hozirda “Internetga bepul ulanish” xizmati mashhur bo‘lib ketgan. Bu shunchaki bepul emas, balki ular qo‘shimcha xizmatlardan foydalanganlari uchun bu operatorlar to‘lovi asosida amalga oshiriladi.
- Intellektual xizmatlarni taqdim etish ikki barobar foyda keltiradi. Birinchidan, bu xizmat turlari yaxshigina foyda keltiradi, shuningdek bunday har bir qo‘ng‘iroq avvalgi misolimizda ko‘rganimizdek qo‘shimcha foyda keltirgan holda operator kirish trafigidan oshib ketadi.
- Xosting xizmati, masalan, klientlarning Web serverlari unchalik katta foyda keltirmaydilar. Biroq katta kontent provayderning Web sahifasi ma’lum bir ma’lumotga murojat qiluvchi boshqa operatorlar klientlari hisobiga chiquvchi IP – trafigi oshib ketishi mumkin. Bu esa boshqa Internet (Internet Service Provider) (ISP) provayderlari bilan tuzilgan axborot almashish shartnomasi bo‘yicha qo‘shimcha foyda keltirishi mumkin. SHuning uchun odatda bepul Web hosting ham katta foyda olib kelishi va trafikni oshishiga olib kelishi mumkin. MRK qo‘shimcha xizmatlarni ham foyda keltiruvchi zahira sifatida, ham klientlarni jalb qiluvchi sifatida, ham asosiy xizmatlardan foyda kelishini ta’minlovchi sifatida keng ishlatishi mumkin.
