Toshkent axborot texnologiyalari universiteti nukus filiali kompyuter injiniringi fakulteti

Himoya mexanizmlari. Amaliyotda ishlatiladigan ximoya mexanizmlarining aksariyati kriptografiya usullariga asoslangan. Shifrlash yoki shifrlashga yaqin axborotni o`zgartirishlar ma`lumotlarni ximoyalash usullari xisoblanadi.

1.3. Axborot xavfsizligini ta`minlash choralarining tasnifi
Komp`yuter tizimlarini axborot xavfsizligi xavfini amalga oshirish juda murakkab va xavfli oqibatlar bilan bog`langandir. Ularga quyidagilar tegishlidir:

• 
  fizik butunlikni buzish - axborot sifatini buzishga yoki uni to`liq yo`q
  

qilishga yo`naltirilgan, ayniqsa axborotni uzatish tizimlarida va telekommunikatsiya va radiotexnik tizimlarning komp`yuter tarmoqlarida;

• 
  ruxsat etilmagan o`zgartirish - u turli xil xujjatlarda, xisoblarda va ma`lumotlar bazalarida berilganlarni qalbakilashishiga yoki xalaqitlarga uchrashiga olib kelishi mumkin;
  

• 
  ruxsat etilmagan olish - maxfiy axborotni bevosita komp`yuter tizimlaridan va tarmoqlaridan ularga ulanish yo`li bilan o`g`irlash yoki axborot tashuvchilarni va boshqalarni o`g`irlash bilan tavsiflidir;
  

34

• 
  ruxsat etilmagan ko`paytirish - dasturlarni va berilganlarni nusxalashga yo`naltirilgan.
  

1.1-jadvalda komp`yuter tizimlari va tarmoqlarini xavfsizligi xavflarini, ularni tashkil etuvchilariga ta`sir etilganda amalga oshirishni asosiy yo`llari ko`rsatilgan.

1.1- jadval

№	Ta`sir	Axborot		Axborot		Tizimni ishga
	etish	maxfiyligini		butunligini		layoqatligini
		buzilishi		buzilishi		buzilishi
	ob`ektlari
		Ruxsat	etilmagan	Ruxsat etilmagan		Rejimlarni
		ulanish; resurslarni		ulanish; resurslarni		ruxsat etilmagan
				ishlatish;		o`zgartirish;
		ishlatish;
1	Apparat					ishdan chiqarish;
		tashuvchilarni		rejimlarni
	vositalari
		o`g`rilash		o`zgartirish		buzish.
				Ruxsat etilmagan		Ruxsat
2	Dastur	Ruxsat	etilmagan	murojaat etish;		etilmagan
						xalaqitga
		nusxalash;		«Troyan oti» va
	ta`minoti					uchrash;
				«Chuvalchanglar»
		ushlab	olish			o`chirish;
				viruslarni, tadbiq
						almashtirish
				qilish
		Ruxsat	etilmagan	Ruxsat etilmagan		Ruxsat
3	Ma`lumotlar	nusxalash;		xalaqitga uchrash;		etilmagan
		o`g`rilash;				xalaqitga
				o`zgartirish.
						uchrash;
		ushlab olish.
						o`chirish;
						almashtirish
		Sirni ochib		shantaj	qilish;	Ish joyidan
		qo`yish; axborotni		xodimni	sotib	ketish; fizik

35

		ximoya qilish	olish	bartaraf etish.
4	Xodimlar	tizimi to`g`risida
		ma`lumotlarni
		uzatish;
		sovuqqonlik.

Komp`yuter tizimlari va tarmoqlarining axborot xavfsizligini ta`minlash.
Amalga oshirish usullari bo`yicha komp`yuter tizimlarining xavfsizligini ta`minlashning barcha choralari quyidagilarga bo`linadilar:

• 
  huquqiy (qonunchilik);
  

• 
  axloq- etikali;
  

• 
  fizikaviy;
  

• 
  apparat - dasturli;
  

• 
  texnologik.
  

Ximoya qilinayotgan axborotgacha etib borish uchun ximoya qilishning bir necha chegaralarini ketma-ket bosib o`tish kerak.

Xuquqiy. Axborotni ximoya qilishning bu jixati axborotni uzatishda va qayta ishlashdan yuridik meyorlarga rioya qilishni zarurligi bilan bog`langandir. Axborotni ximoya qilishni xuquqiy meyorlariga mamlakatda xarakatda bo`lgan qonunlar, buyruqlar va boshqa meyoriy dalolatnomalar tegishlidir.
Axloq - etika. Ximoya qilish talablariga rioya qilishning etika momenti juda katta axamiyatga egadir. Komp`yuter tizimlariga murojaat qiladigan odamlar sog`lom axloq - etika muhitida ishlashlari juda muhimdir. Meyorlar qonunchilik tomonidan tasdiqlangan, lekin majburiy hisoblanmaydi, lekin ularga rioya qilmaslik odatda insonni shaxslar guruxlarini yoki tashkilotlarni obro`sini pasayishiga olib keladi.
Ma`muriy. Barcha toifali ma`muriyatlar xuquqiy meyorlarini va ijtimoiy jihatlarni hisobga olgan holda axborotni himoya qilishni ma`muriy choralarini aniklaydilar. Ular quyidagilarni nazorat qiladilar:

36

• 
  KT va T larining ishlash jarayonini;
  

• 
  tizimning barcha resurslarini ishlatilishini;
  

• 
  xodimlarning faoliyatini;
  

• 
  foydalanuvchilarning tizim bilan o`zaro ta`sirlashish tartibini (bunda xavfsizlik xavflarini amalga oshirish imkoniyatini yuqori darajada qiyinlashtirish yoki inkor qilish ko`zda tutiladi).
  

Ma`muriy choralar quyidagilarni o`z ichiga oladilar:

- KT va T larida axborotni qayta ishlash qoidalarini qayta ishlab chiqishni; - jihozlarni, komp`yuter tizimlari va tarmoqlarini, vositalarni
loyixalashda va montaj qilishdagi harakatlar to`plami (yong`inlarni,er qimirlashlarni, binolarni qo`riqlashni va hakozo ta`sirlarini inobotga olish);

• 
  mutaxassis va xodimlarni tanlash va tayyorlashdagi harakatlar to`plami (yangi xodimlarni tekshirish, ularni maxfiy axborot bilan ishlash tartibi bilan tanishtirish, uni qayta ishlash qoidalarini buzganligi uchun javobgarlik choralari bilan tanishtirish, xodimlarni o`z mansablaridan foydalanishdan foyda bo`lmagan sharoitlarni yaratish va x.k.);
  

• 
  ishonchli o`tish rejimini tashkil etish;
  

- xujjatlarni va maxfiy axborotlarni tashuvchilarni hisobga saqlashni, ishlatishni va yo`qotishni tashkil etish;

olishni,

- murojaat qilish cheklanishlarni, rekvizitlarini taqsimlash kalitlarni, vakolatlarni va xok.);

(parollarni,

• 
  tizimdan foydalanuvchi va xodimlarning ishlashini ustidan yopiq (bildirmasdan) nazorat qilishni tashkil kilish.
  

37
Fizik chora, ashaddiy buzg`unchilarni tizimning tashkil etuvchilariga va ximoya kilinayotgan axborotga kirib olishning mumkin bo`lgan yo`llarida fizik to`siqlarni yaratish uchun maxsus mo`ljallangan turli ko`rinishdagi mexanik elektrik va elektron qo`llanmalar va inshootlar tegishlidir.
Apparat - dasturli vositalar. Ularga mustaqil yoki boshqa vositalar bilan birgalikda tizimlarning axborot xavfsizligini ta`minlaydigan quyidagi usullarni amalga oshiradigan turli xil elektron kurilmalar va maxsus dasturlar kiradilar:

• 
  tizim sub`ektlarini identifikatsiyalash (anglash) va autentifikatsiyalash;
  

• 
  KT va T larini resurslariga murojaat qilishni cheklash;
  

• 
  axborot butunligini nazorat kilish;
  

• 
  axborot maxfiyligini ta`minlash;
  

• 
  tizimlarda bo`layotgan xodisalarni qayd etish va taxlil kilish;
  

• 
  KT va T resurslarini va tashkil etuvchilarni zahiralash.
  

Ximoya qilishning texnologik chorasi, bu berilganlarni qayta ishlashning texnologik jarayonlariga organik sozlanadigan tadbirlar to`plamidir. Ularga quyidagilar kiradi:

• 
  axborot tashuvchilarini arxiv nusxalarini yaratish;
  

• 
  tizimning tashqi xotiralarida qayta ishlanayotgan fayllarni dastaki yoki avtomatik saqlash;
  

• 
  KT va T lari foydalanuvchilarni maxsus jurnallarda qayd etish;
  

• 
  foydalanuvchilarni u yoki bu resurslarga murojaat qilishni avtomatik qayd
  

kilish;

• 
  barcha texnologik jarayonlarni va jarayonlarini bajarish bo`yicha maxsus yo`riqnomalarni ishlab chiqish.
  

XULOSA

BMI ning birinchi bo`limida quyidagi masalalar keltirilgan:

38
- tarmoqning tashkil etilishi va ularga qo`yiladigan talablar, asosan
tarmoqning tashkil etilishi, tarmoq elementlari, ularning vazifalari va xususiyatlari, tarmoq tuzilmalari komponentlari, tarmoqning funktsional modeli, kommutatsiya usullari;

• 
  axborot xavfsizligini buzilishiga olib keluvchi taxdidlarning turlari va ularning tasniflari, ximoyaning buzilishlari, passiv xujumlar, ma`lumotlar oqimini taxlili, axborotlar mazmunini fosh etish, ximoya mexanizmlari;
  

• 
  axborot xavfsizligini ta`minlash choralari tasniflari, komp`yuter tizimlari va tarmoqlarining axborot xavfsizligini ta`minlash va apparat dasturli vositalar ko`rib o`tilgan.
  

2.