|
Fazo va vaqt — makon va zamon,borliqning umumiy yashash shakllari. Fazo dunyoni tashkil etuvchi obyektlar va ulardagi tarkibiy nuqtalarning oʻzaro joylashish tartibi, koʻlami va miqyosini ifoda etadi, vaqt dunyoda sodir boʻluvchi hodisa va jarayonlarning ketma-ket roʻy berishi va davomiyligini ifodalaydi. Fazo va vaqtning tabiati hamda mohiyati haqida qadimdan faylasuflar xilma-xil nuqtayi nazarni ilgari surgan. Ularni umumlashtirib 2 ga: substansial va relyatsion konsepsiyaga ajratish mumkin. Substansial konsepsiyada fazo va vaqtning mutlaq jihatlari, relyatsion konsepsiyada esa ularning nisbiy jihatlari mutlaqlashtiriladi. Substansial yondashuv tarafdorlari (Demokrit, Platon, Eronshaxriy, Zakariyo,ar-Roziy, Beruniy, Patritsiy, Kampanella, Gassendi, Nyuton, Eyler va b.)ning fikricha, fazo-materiya va moddiy aloqadorliklardan tashqarida, ularga bogʻliq boʻlmagan holda mavjud boʻlgan mustaqil substansiyadir,u moddiy obyektlarning joylashish makonini bildiradi.Fazo mutlaqdir. Vaqt esa borliqqa, fazo va harakatga jiddiy taʼsir koʻrsatadi.Vaqt munosabatlari hamda hisob sistemalarida bir xilda oʻtadi. Fazo va vaqtni mustaqil substansiya deb qisoblaganliklari uchun ularning yondashuvi fanga substansial konsepsiya nomi bilan kirgan. Relyatsion yondashuv vakillari (Aristotel, Avgustin, al-Kindiy, Ibn Sino, Nosir Xisrav, Faxriddin Roziy, Nasriddin Tusiy, Dekart, Leybnis, Toland, Yum, Fixte, Kant, Gegel)ning fikricha, fazo—moddiy dunyoning tarkibiy tuzilishi tartibining namoyon boʻlishi, jismlarning oʻzaro joylashish oʻrni va moddiy narsalarning mavjudligi tartibini ifodalaydi. Fazo juzʼiy holda ham, umumiy holda ham moddiy dunyoning holatiga bog’liq. Materiya fazoning mavjudligi uchun asosiy vositadir, vaqt esa materiyaning atributa (ajralmas xususiyati), u materiyadan tashqarida mavjud boʻlishi mumkin emas, u nisbiydir. Fanda uzoq, davr mobaynida fazoni vaqtdan ajratib tushunish hukmronlik qilib keldi. Shu jihatdan vaqtga nisbatan dinamik va statistik qarashlar ham mavjud. Dinamik qarash boʻyicha, vaqtning faqat hozirgi zamonigina real mavjud, oʻtmish oʻtib ketgan, kelajak esa hali yoʻq. Statistik qarash vakillarining fikricha, vaqtning barcha lahzalari bir yoʻla, yaxlit holda, bir vaqtda mavjuddir, vaqtning lahzalarini har bir subyekt oʻz boshidan kechiradi va unga goʻyoki vaqt oqib oʻtayotgandek tuyiladi. 20-asr boshlarida A. Eynshteyn tomonidan nisbiylik nazariyasining yaratilishi fazo va vaqtning oʻzaro chambarchas bogʻliqligi, fazo va vaqt sistemaning harakat tezligi bilan, vaqt-fazo strukturasining modda zichligi bilan bogʻliqligi haqidagi fikrlar tabiiy,ilmiy va nazariy isbotini topdi.
4. Kinematikada nuqta va mexanik sistemaning xarakat turlari o'rganiladi. Boshqacha qilib aytganda, harakatning tashqi ko'rinishi (manzarasi) uning geometriyasi tekshiriladi. Bunda xarakatni keltirib chiqaradigan sabablar tekshirilmaydi. Kinematika atamasi grekcha 'kinema" so'zdan olingan bolib xarakat degan ma'noni anglatadi. Kinematika ikki qismdan iborat.
1.Nuqta kinematikasi
2.Jism kinematikasi.
Muayyan sharoitda o'lchamlari e'tiborga olinmaydigan jism moddiy nuqta deyiladi. Bir-biriga bog’liq bo’lgan nuqtalar yig’indisi mexanik sistemani tashkil etadi. Masalan, tosh, shisha,metall,mashina qismlari kabilarni mexanik sistema deyish mumkin. Ayrim hollarda yerga erkin tushayotgan jismni, yer, quyosh va boshqa sayyoralarni moddiy nuqta deb hisoblash mumkin.
M
oddiy nuqta kinematikasi bilan bog’liq formulalar:
Ma'lumki har qanday harakat fazoda va ma'lum vaqt momentida sodir bo'ladi. Fazo va vaqt materiyaning yashash formalari bo’lib, harakatsiz materiya va materiyasiz xarakat bo'lishi mumkin emas. Nyuton mexanikasida fazo va vaqt absolyut deb qaraladi. Lekin nisbiylik nazariyasida ko’rsatiladiki, fazo va vaqt, nuqta yoki jismning harakat holatiga (tezligi,tezlanishiga) bog’liq bo’ladi.
5. Xulosa:
Xulosa qilib aytganda,dunyodagi har bir jismlar o’ziga yarasha mexanik harakatlar orqali yaratiladi. Hattoki, qadimgi(miloddan avvalgi 3-asrda) Misr exromlari ham mexanika bilimlariga tayanib,richag,pona,qiya tekisliklardan foydalanib yaratilgan.O’rta Osiyoda esa insonlar charxpalak va chig’irdan foydalanib o’z yumushlarini osonlik bilan bajarishgan.Hozirgi zamonda esa mexanika sohasi ancha rivojlangan deyish mumkin.Har qanday bilimlarni chegarasi bo’lmagani singari mexanika bilimlarini ham chegarasi yo’q.Men ham kelajakda o’z bilimlarimni boyitib,Mexanikaga oid ma’lumotlarni oshirishga xizmat qilmoqchiman.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Q.P.Abduraxmanov, V.S.Xamidov, N.A.Axmedova. FIZIKA. Darslik. Toshkent. 2018 y.
Internet sahifalari:
https://www.wikipedia.org
https://fayllar.org
Do'stlaringiz bilan baham: |
