Toshkent axborot texnalogiyalari universiteti kompyuter injineringi fakulteti

Isaak Nyuton

2. Klassik mexanikada oʻrganiladigan eng sodda ob'yekt moddiy nuqta hisoblanadi. Moddiy nuqta deb, ma'lum massaga ega bo'lgan, oʻlchami o'rganiladigan masofalarga nisbatan juda kichik bo’lgan jismga aytiladi. Moddiy nuqta tushunchasi abstraktdir. Muayyan jismni Moddiy nuqta deb qabul qilish mumkin yoki mumkin emasligida jismning oʻlchamlariga emas, balki masalaning shartlariga bogʻliq. Oʻrtacha radiusi 6371 km boʻlgan Yer shari Quyosh atrofidagi orbitasida har sekundda 29,75 km dan yoʻl bosib, bir yil davomida bir marta aylanib chiqadi.

Bunday sharoitda Yer sharining kattaligi, shakli va uning ichida sodir boʻlayotgan murakkab jarayonlar uning orbita boʻylab harakati oʻrganilayotganda ahamiyatsiz boʻladi. Demak, Yerning Quyosh atrofidagi orbita boʻylab harakati oʻrganilayotganda uni Moddiy nuqta deb qabul qilish mumkin. Ammo Yer sirtidagi biror transport vositasining harakati oʻrganilayotgan boʻlsa, bunday sharoitda Yer sharining kattaligi va shakli, albatta, eʼtiborga olinishi shart, yaʼni bu sharoitda Yerni Moddiy nuqta deb kabul qilish mumkin emas. Moddiy nuqta tushunchasi fizika faniga oid juda koʻp hodisalarni tushuntirishda va masalalarni hal etishda katta yordam beradi.Masalan, Yerning o'lchami Quyoshgacha bo'lgan masofaga nisbatan juda kichik bo'lgani uchun, Quyosh atrofidagi harakatida uni moddiy nuqta deb faraz qilish mumkin. Bunda Yerning butun massasi uning geometrik markazida mujassamlangan, deb hisoblanadi. Jismlar biri-biri bilan o'zaro ta'sirlashganda ularning shakli va o'lchamlari o’zgarishi mumkin.Har qanday sharoitda deformatsiyalanmaydigan jism absolyut qattiq jism deb ataladi.Qattiq jismning qismlari yoki ikki nuqtasi orasidagi masofa o'zgarmasdir.Qattiq jism — moddaning shakli turgʻun agregat holati. Bu holatda modda atomlarining issiqlik harakati ularning muvozanat vaziyatlari atrofida kichik tebranishlaridan iborat boʻladi. Kristall va amorf qattiq jismlar mavjud. Kristallarda atomlarning muvozanat vaziyatlari fazoda davriy joylashadi. Amorf jismlarda atomlar tartibsiz joylashgan nuqtalar atrofida tebranadi. Qattiq jismning turgʻun (eng kichik ichki energiyali) holati kristall holatdir. Termodinamik nuqtai nazardan amorf jism metaturgʻun holatda boʻladi va vaqt oʻtishi bilan kristallanishi kerak.

Tabiatdagi barcha moddalar (suyuq geliydan tashqari) atmosfera bosimida va T>0 K da qotadi. Qattiq jism xossalarini uning atommolekulyar tuzilishini va zarralari harakatini bilgan holda tushuntirish mumkin

Qattiq jismlarning istalgan harakati ilgarilanma va aylanma harakatlar majmuasidan iborat. Elgarilanma harakat- bu shunday harakatki, unda harakat qilayotgan jism bilan mustahkam bog'langan istalgan to'g'ri chiziq boshlang'ich holatiga nisbatan parallelligini saqlab qoladi.Aylanma harakat-bu harakatda jismning barcha nuqtalarining harakat trayektoriyalari aylanalardan iborat bo'lib, ularning markazi esa, aylanish oʻqi deb ataladigan to’g’ri chiziqda yotadi. Jismlar harakatini tekshirishda, ularning vaziyatini boshqa, shartli ravishda qoʻzgʻalmas deb qabul qilingan jismning holatiga nisbatan aniqlash kerak. Jismlarning fazodagi vaziyatini aniqlashga imkon beradigan, qo'zg'almas jism bilan bog’langan koordinatalar tizimi fazoviy sanoq tizimi deb ataladi. Tanlab olingan fazoviy sanoq tizimidagi har bir nuqtaning o'rnini uchta xyz koordinatalar orqali ifodalash mumkin.

Koordinata boshidan A nuqtagacha yo'naltirilgan kesma radius - vektor deb ataladi.

3. Jismning harakati qo’zg’almas boshqa jism yoki bir-biriga nisbatan qo’zg’almas bo’lgan jismlarga nisbatan qaraladi. U sanoq boshlanadigan jism bo’ladi. Jismning fazodagi vaziyatini belgilash uchun koordinatalar sistemadan foydalaniladi. Klassik mexanikada fazo va vaqt bir jinsli (barcha nuqtalari fizik jihatdan teng qiymatli) va izotrop (turli yo’nalishlarda xususiyatlari bir xil) deb olinadi. Bir jinsli va izotrop fazoda koordinata boshi O bog’langan jism sanoq boshi sistemasi bo’ladi.