Тошкент автомобил-йўллар институти «ЙЎЛ Қурилиш машиналари» кафедраси

Асфалт ётқизгичларнинг ишчи аъзолари
Ўзи юрар асфалт ётқизгичларда шиббаловчи ишчи аъзоси сифатида <<6pyс-плита>> тизими қўлланилади.
Брус ва плитанинг ўзаро жойлашувига кўра бўлинган ва бўлинмаган тизимлар, плиталарнинг ҳарактерига кўра эса статик ҳаракатли ва тебранма ҳаракатли плитали тизимлар фарқланади. Бруснинг тебраниш ҳарактерига кўра тебранувчи ва шиббаловчи брусли тизимлар фарқ қилинади. Асфалт ётқизувчи ҳаракати йуналишига перпендикуляр йўналишдаги горизонтал текисликда тебранувчи брус тебранувчи брус деб аталади.
Вертикал текисликда тебранувчи брусни шиббаловчи брус деб аталади.
Ўзи юрар асфалт ётқизгичларда шиббаловчи брусли ва текисловчи брусли ишчи органлар кўпроқ қўлланилади.
Брус ётқизилаёттан қатламни дастлабки шиббалаш ва уни пастки қирра ёрдамида профиллаш (қиялаб текислаш) га мўлжалланган.
Асфалт ётқизгичларнинг барча замонавий моделларида шиббаловчи брус эксцентрикли валининг гидравлик юритмаси қўлланади. Гидравлик юритма механик юритмадан анча фарқ қилади: у кинематика бўйича анча содда, механик юритмадан эса анча енгил. Бундан ташқари гидроюритма шиббаловчи бруснинг тебраниш частотасини поғонасиз ростлаш имконини таъминлайди, бу эса ўз навбатида иш шароитлари (ётқизалаётган материал тури, қатлам қалинлиги ёки асфалт ётқизгич ҳаракатнинг тезлиги) ўзгарганда энг яхши режим танлаш имконини беради.
Шиббаловчи брус ёрдамида дастлабки шиббалаш афзалликлари қуйидагилардир: шиббаловчи брус қавариқ ва ўйиқларни текислашда дастлабки шиббалаш учун зарур миқдордаги материални автоматик ўлчаб асфалт-бетон беради. +иялатиб кесилган шиббаловчи брус аста-секин қоришмани дастлабки максимал шиббалаш даражасига етгунча шиббалайди. Бунга эса плита қоплама устида сирпана бошлаш олдидан эришилади.


3.2.2. Асфалт ётқизгичнинг асосий фойдаланиш
ва техник кўрсаткичларини ҳисоблаш
Кўтарилган таъминлагичлар баландлигини аниқлаш
Машинанинг берилган унумдорлигидан келиб чиқиб, қопқоқ ва таъминлагичларнинг талаб қилинган кўтарилиш баландлигини аниқлаймиз. Иккита таъминлагичнинг максимал унумдорлиги 400 т/соат, биттасиники 200 т/соат га тенг бўлиши керак.
Узлуксиз ҳаракатли ётқизгич унумдорлиги қуйидаги формула бўйича аниқланади

У_у-сиз. = 3600 F × n₃×g₀×К₁×К_шиб, (3.5)

бу ерда F - қопқоқнинг кўтарилиш баландлиги билан чекланган материал кесимининг юзи, м²;

n₃- қирғичли занжир ҳаракатининг тезлиги, n₃ қ 0,515 м/с;
g₀- ётқизилаётган аралашманинг ҳажмий оғирлиги, g₀ қ 1,8 т/м³;
К₁- унумдорликнинг тезкор коэффициеити, К₁қ 0,8;
К_шиб -аралашмани шиббалаш коэффициенти, К_шибқ1,05.
Бу формуладан материал кесимининг юзи қуйидагича бўлиши маълум бўлади:

F =У_у-сиз /3600 n₃ g К₁К_шиб. (3.6) ^

Таъминлагичнинг энини билсак, қопоқнинг кўтарилиш баландлиги h_қ ни аниқлашимиз мумкин:

h_қ=F/B_т (3.7)

бу ерда В_т- таъминлагичнинг эни, В_т қ 450 мм.

Шнекларнинг иш унумдорлигини аниқлаш
Шнекнинг унумдорлиги қуйидаги формула ёрдамида аницланади:

n_w=47,1 D² tn g₀ K_у K_к (3.8)

бу ерда: D- шнек диаметри, м (D =0,35 м);

t-шнек қадами, (t =0,35);
n-бурчак тезлиги (n =78,125 анл/мин);
К_у-материалнинг ўтиб кетиш ва пресланиши туфайли пасайиш коэффициенти (К_у = 0,9);
К_к- кесимнинг тўлдирилиш коэффициенти (К_к = 0,9).


Ётқизиш параметрларини берилган унумлорлик бўйича текшириш
Узлуксиз ҳаракатли ётқизгич унумдорлиги қуйидаги формула бўйича аниқланади:
У_у-сиз=n_қ× B_қ×n_ёт×g_к×К_в (3.9)

бу ерда: n_қ - ётқизилаётган қатламнинг қалинлиги, м;

В_қ - қатламнинг эни, м;
n_ёт – ётқизгичнинг ишлаш тезлиги, м/соат;
g_к - зичланган материалнинг ҳажмий оғирлиги, (g_к қ 2,35 т/м³);
К_в -иш вақтидан фойдаланиш коэффициенти, К_в қ 0,8.
(3.9) формуладан ишлаш тезликлари ва ётқизиш қалинликларига қиймат бериб ётқизманинг эхтимолий энини аниқлаймиз:

В_қ=У_у-сиз/ (h_қ×n_ёт×g_к× К_в) (3.10)

Ушбу формулага унинг таркибидаги қийматларининг зарурий қийматларининг қўйиб чиқиб шуни аниқлаймизки, асфалт ётқизгич 4 см дан 12 см гача бўлган қалинликларда 1 м ли ишчи органи билан, барча қалинликларда эса 9 метрли ишчи орган билан ишлай олади.

Тортишни ҳисоблаш
Асфалт ётқизгичнинг юриш қисми юритмаси ҳосил қиладиган тортиш кучи Т_к машина ишлаганда пайдо бўладиган барча қаршиликларни енгиш учун етарли бўлмоғи керак, яъни Т_к > SW.
Ҳаракатга умумий қаршилик қуйидагилардан ташкил топади: асфалт ётқизгичнинг аравача сифатида ҳаракатига қаршилик W₁ дан; ишчи органларнинг ётқизилаётган қоришмага ишқаланиш кучлари қаршилиги W₂ дан; шиббаловчи брус билан ётқизилаётган қоришма призмасининг ҳаракатидан ҳосил булувчи қаршилик W₃; ниҳоят, автосамосвалнинг итаришидан ҳосил бўлган ҳаракатга қаршилик W₄ дан:

SW=W₁+W₂+W₃+W₄ (3.11)

Асфалт ётқизгич шассисининг ҳаракатига қаршиликни аниқлаш
Аравача сифатидаги асфалт ётқизгич шассисининг ҳаракатига қаршилик қуйидаги (формула бўйича аниқланади:

W₁=(G_м+SG_б)(f+sina), (3.12)

бу ерда: G_м - юраётган машинанинг оғирлиги;

SG_б - аралашма оғирлигидан бункерга тушадиган жами оғирлик;
f- қоплама асоси бўйлаб ғилдирашга қаршилик коэффициенти;
a - қурилаётган йўлнинг бўйлама қиялик бурчаги.
Ишчи органларининг ётқизилаётган қоришмага
ишқаланишига қаршилик кучларини аниқлаш
Бу қаршиликнинг қиймати қуйидаги (формула бўйича аниқланади:

W_к=G_и.оf_u, (3.13)

бу ерда G_и.о - ишчи органлар ва механизмларнинг қоплама томонидан текисловчи плита орқали қабул қилинадиган оғирлиги;

f_u- ишчи органларнинг ётқизилаётган қоришма бўйлаб сирпанипшдан ҳосил бўлган ишқаланиш коэффициенти.
Аралашма призмасининг ҳаракатидан ҳосил бўлган қаршиликни аниқлаш
Аралашма призмасининг ҳаракатидан ҳосил бўлган қаршилик қуйидаги формула орқали аниқланади:

W₃=G_пр × m_пр (3.14)

бу ерда G_пр - қоришма призмасининг оғирлиги;

m_пр-ётқизилаётган аралашманинг ички ишқаланиш коэффициенти (m_пр =0,8)
Призма оғирлигини аниқлаш формуласи

G_пр=l/ЗB_қ H²_п g₀, (3.15)

бу ерда H_п - призманинг баландлиги.

Автосамосвални итаришдаги ҳаракатга қаршиликни аниқлаш

W₄ = (G_a+G_к)(f_к+sina) (3.16)

бу ерда G_a – ёнилғи тўлдирилган бўш автосамосвал оғирлиги;

G_к - тўкиш пайтида кузовда қолган аралашма оғирлиги;
f_к - автомобил ғилдираклари айланишига қаршилик коэффициент.
Ҳисоблашлар натижалари бўйича ишчи ва транспорт режимларида турли қияликлардаги қаршиликлар жадвалини (3.1) тузамиз.
Ҳисоблашда формула таркибидаги индексларнинг қуйидаги сон қийматлари қабул қилинган:
- машинанинг ишчи ҳолатдаги оғирлиги G_ми қ 14425 кГк;
- машинанинг транспорт ҳолатидаги оғирлиги G_мт қ 16300 кГк;
- аралашма оғирлигидан бункерга тушадиган оғирлик йиғиндиси
SG_б = 7375 кГк = 73,75 кН.
Пневмоғилдиракларнинг қоплама асоси бўйлаб ғилдираши пайтидаги қаршилик коэффициент ¦қ 0,02...0,03. Бироқ қаттиқ шинали ғилдиракларнинг чақиқтошли асос устидаги ғилдирашга қаршилик коэффициентнинг юқори бўлиши мумкин эканлигини ва машинанинг амалдаги оғирлиги унинг конструктив оғирлигидан ортиқ бўлиши мумкинлигини ҳисобга олиб ¦қ 0,06 деб қабул қиламиз.
Иш режимларида ишлашда йўл бўйлама қиялигининг максимал бyрчагини 6°, транспорт ҳapaкaти пайтида эса 10° деб қабул қиламиз.
Ишчи органларнинг оғирлиги G_и.о=5450 кГк. Ишчи органларнинг асос бўйлаб ишқаланиш коэффициенти ¦=0,6. Ётқизилаётган полосанинг эни В=12м. Призма баландлиги шнекини ўрнатиш баландлигига тенг деб қабул қиламиз: Нқ0,45 м. Ёқилғи тўлдирилган автосамослвал оғирлиги G_а=12200 кГк. Кузовда қолган аралашманинг самосвал ғилдиракларига кузовни бўшатиш пайтидаги босими. G^|_F=6895 кГк. G^|_F қиймати бирмунча оширилган ва кузовдаги аралашма оғирлиги кўрсаткичига тенг қабул қилинган, чунки КРАЗ самосвалининг амалдаги юк кўтариш қобилияти 12000 кГк га тенг. Автомобил ғилдиракларининг ғилдирашига қаршилик коэффициенти ¦_z=0,03.
Автомобиль ғилдиракларининг ҳисоби машинанинг тепаликка кўтарилиш ҳаракати пайтида ҳар 2° дан cўнг берилган (3.1 - жадвал).

Йўл қияликлари, a^0	Ҳаракатга қаршиликлар, Н
	W1	W2	W3	W4	W5
0	13080	32700	11664	5128	63172
2	20688	32700	11664	12393	77445
4	28287	32700	11664	19048	91699
6	25867	32100	11664	25688	105290

Илашиш бўйича жами тортиш кучи

SW£ P_о.к× j_ил,

бу ерда Р_о.к-ишчи режимда турли қияликларда орқа кўприкка тушадиган оғирлик (3.2 – жадвал);

j_ил- етакловчи ғилдиракларнинг асос билан илашиш коэффициенти:
j_ил= 0,5 ... 0,8.

Ҳисоблаш натижалари 3.2 - жадвалда келтирилган.

Жадвал

Йўл қиялиги a^0	Ро.к, кН	Ро.к. jил
		jилқ0,5	jилқ0,8
0	106,60	53,30	85,28
2	108,42	54,21	86,74
4	110,10	55,05	88,08
6	111,64	55,82	89,31

Ҳисоблаш натижалари шуни кўрсатадики, бункер ва таъминлагичларда қоришма бор бўлиб, автосамосвалнинг итарилишида илашиш коэффициенти j_ил=0,5 га тенг бўлганда, ётқизгич фaқaтгина горизонтал участкаларда самосвал итарилишисиз ишлаши мумкин, j_ил=0,8 га тенг бўлганда эса 2⁰ дан ортиқ қияликларда асфалт ётқизгич самосвал итарилишисиз ишлаши мумкин.

Таъминлагич ва шнеклap узатмасини ҳисоблаш
Таъминлагичлар юритмасининг қувватини аниқлаш
Таъминлагичлар узатмасининг валидаги номинал қувватни қуйидаги формула ёрдамида aниқлаймиз

N_ю=(W×n₃)/ 75, о.к.,

бу ерда W - аралашма ва қирғичли (ёки куракли) занжирнинг ҳаракатига қаршилик, кГк;
n₃-занжирнинг ҳаракатланиш тезлиги.
Ҳаракатга қаршиликни қуйидаги формула бўйича аниқлайммиз:

W=1000 × b×h_n×L×m_т×g₀

бу ерда b - таъминлагичлар эни {b = 0,9м);

h_n - қопқоқ остидаги ёриқ баландлиги (h_n=150 мм қ 0,15 м);
L - транcпортёрнинг узунлиги (L =4 м);
m_т - ташишга қаршлик коэффициентини, m_т=0,2 деб қабул қиламиз.
Максимал қувват

N_т(max)=K_д×N_т,

бу ерда К_д - динамиклик коэффициенти, уни К_д=1,2 деб қабул қиламиз.

Тақсимловчи шнеклар узатмасининг қувватини аниқлаш
Тақсимловчи шнеклар узатмасининг қувватини қуйидаги формулага асосан аниқлаймиз.
N_w = (a'× У× L×w) / 270, о.к.

бу ерда a' - аралашманинг тақсимлагичлар орқали сарфини ҳисобга олувчи коэффициент (a' =0,6);

У - шнеклар унумдорлиги (У =354т/соат);
L - аралашманинг максимал силжиш йўли (L = 6 м);
w - қоришма хусусиятларини тавсифловчи коэффициент (w қ 5).
Формулага қувватни ҳисоблаш учун аралашманинг эҳтимолий кўтарилиб қолишини ҳисобга олувчи заҳира коэффициентини киритамиз (К₀ =1,5).
Тақсимловчи шнеклар узатмасининг қуввати:

N_ш=(1,5×0,6×354×6×5/270)35,4 о.к.=26036,7 Вт

Таъминлагич ва шнеклар узатмасининг валига тушадиган юкламалар жадвалини тузайлик. Бунинг учун қуйидаги кўрсаткичларни қабул қиламиз: асфалт ётқизгич ўз умумий иш вақтининг Т_ив=6400 соатини 354 т/соат унумдорлиги билан ишлайдиган вақтнинг 10%; 250 т/соат - 10%; 200 т/соат - 30%; 150 т/ соат -30%; 100 т/ соат - 20%.

Шнек валининг бурчак тезлиги: n_ш =78,125 айл/мин.

Таъминлагич узатмаси валининг бурчак тезлиги: n_т=45,9 айл/мин.

Жадвал

Қувват қиймати	Вт, о.к.	13018,35 17,7	9193,75 12,5	7355 10	5516,25 7,5	3677,5 5,0
Иш вақти	соат	640	640	1920	1920	1280

Жадвал

Қувват қиймати	Вт, о.к.	4538,035 6,17	3236,2 4,40	2280,05 3,10	1912,3 2,60	1250,35 1,70
Иш вақти	соат	640	640	1920	1920	1280

Таъминлагичлар узатмасининг қуввати чегаравий юклама сифатида ҳисобга олинади, унинг ишлаш вақти умумий иш вақтининг 3% дан ошмаган миқдорини ташкил этади.