Toshkent arxitektura qurilish instituti raximov shavkat turdimurodovich beton va temir-beton texnologiyasi

3.22-rasm. Sement hamiri va beton qorishmasining reologik xususiyatlarini aniqlaydigan 
asboblarning sxemalari. 
a-teshikdan qorishmaning oqish tezligini o‗lchaydigan; b-konusning cho‗kish chuqurligini 
o‗lchaydigan; v-sharchaning cho‗kish tezligini o‗lchaydigan; g-tortilishdagi zuriqishni 
o‗lchaydigan; d-koaksial silindrlarning aylanishdagi zo‗riqishini o‗lchaydigan. 
 
3.23-rasm
. 
Surilishdagi ko„chlanishga bog„liq holda qovushqoq plastik beton qorishmalari 
xususiyatlarining o„zgarishi. 
a-tarkibiy qovushqoqlikning o‗zgarishi; b-oquvchanlikdagi deformatsiyalanish tezligini 
o‗zgarishi (α0 va αm -sistemaning qovushqoqligini xarakterlovchi burchaklar). 
 
Beton qorishmasining turli sharoitlarda  o‗zini tutishini ta'riflash uchun uning 
reologik  harakteristikalaridan  foydalanadilar:  surilishdagi  chegaraviy  zo‗riqish, 

---

137 
 
relaksatsiya  davri  va  qovushqoqlik.  Bunday  xususiyatlarni  aniqlash  uchun 
viskozimetrlardan foydalaniladi (3.22, 3.23, 3.24-rasmlar).  
Bunday  tajribalar  asosan  ilmiy-tadqiqot  laboratoriyalarda  amalga oshiriladi. 
Ishlab  chiqarish  sharoitlarida  esa  odatda  beton  qorishmasini  harakatchanligini 
(oquvchanligi)    turli  moslamalar  yordamida  nazorat  qiladilar.  Bu  jihozlar  tez  va 
nisbatan  oddiy  holda  beton  qorishmasining  zaruriy  harakteristikalarini  olish 
imkonini beradi.  
Beton qorishmasini to‗liq baholash va beton va temir-beton  buyumlarini  va 
konstruksiyalarini  ishlab  chiqarishni  to‗g‗ri  tashkil  etish  uchun  qorishmaning 
boshqa  xususiyatlarini  ham  bilish  zarur,  ularga  quyidagilar  kiradi:  uning 
zichlashuvi,  bir  turliligi,  qatlamlashuvchanligi,  hajmining  qotish  jarayonida 
o‗zgarishi,  havo  yutuvchanligi,  birlamchi  mustahkamligi  (zudlik  bilan  qolipdan 
chiqariladigan bikir beton qorishmalari uchun). 
  Beton  qorishmasining  o‗ziga  xosligi  asosan  uning  xususiyatlari  (aksariyat 
ko‗p  yoki  oz  jihatdan)  tayyorlash  boshlanishidan  qotgunicha  doimiy  o‗zgarib 
tarishi  bo‗lib,  beton  qorishmasida  va  betonda  ketadigan  murakkab  fizikaviy-
kimyoviy jarayonlarga bog‗liq.  
  Bu  xususiyatlarga  asosan    sement  hamirining  miqdori  va  sifati  o‗z  ta'sirini 
ko‗rsatadi, chunki aynan sement hamirigina dispers sistema bo‗lib, suyuq va qattiq 
fazalar orasida katta oraliqqa egaligi va bunda molekulyar tishlashish kuchlarining 
kuchayishiga  hamda  sistemaning  bog‗langanligini  oshishiga  olib  keladi.  Beton 
qorishmasining  xususiyatiga  suv  sarfi  xal  qiluvchi  ta'sirga  ega,  chunki  faqat  suv 
butun  sistema  uchun  harakterli  bo‗lgan  bog‗liqlik  va  harakatchanlikni  beruvchi, 
hajm  va  suyuq  fazaning  tuzilishida  hamda  bog‗lanish  kuchlarini  ortishida  asosiy 
ahamiyat kasb etadi.  

---

138 
 
 
Sementning gidratatsiyalanishi  jarayonida (qotishdan avval) yanada ko‗proq 
yangi  tashkil  topgan  gelsimon  gidrat  bog‗lanmalar  yuzaga  keladi  va  ular  qattiq 
fazaning  dispersligini  oshishiga  olib  keladi.  Ayni  paytda  bu  jarayon  beton 
qorishmasida 
sement 
hamirining 
yelimlovchi 
va 
plastifikatsiyalovchi 
xususiyatlarini  ham  oshirib,  uning  bog‗lovchilik  ahamiyatini  ko‗taradi.  Shu bilan 
birga beton qorishmasining harakatchanligi kamaya boradi.  
3.24-rasm
.