Toshkent arxitektura-qurilish instituti rahimov qodir ergashevich kommunal infratuzilma

 
7.3-§. Korxona boshqaruvining tashkiliy tuzilmasidagi bo’linmalar o’rni va 
ahamiyati 
 
Korxona ichida bo’linmalarni taqsimlash qoidalariga asoslanish kerak. 
Jumladan, teng guruhlarga bo’lish qoidasi xodimlar malaka tayyorgarligiga ega 
bo’lib, qo’yilgan maqsadga erishish uchun yana muayyan miqdordagi odamlar 
zarur bo’lgan hollarda qo’llanadi. 
Funktsional belgi bo’yicha bo’lish qoidasi esa, ishlab chiqarish bo’yicha 
sexlar, marketing, kadrlar, moliya va hokazo bo’limlarni tashkil etishning eng 
ommalashgan usulidir. Ular soni tashkilot ehtiyojlariga bog’liq bo’ladi. 

---

99 
Hududiy belgi bo’yicha bo’lish qoidasi korxona o’z faoliyatini turli tumanlar 
hududida amalga oshirganda ko’proq qo’llanadi. Mazkur hududda korxonaning 
barcha turdagi operatsiyalarning bajarilishini, jumladan, sotish bo’yicha ishlarni 
mintaqaviy bajaruvchiga topshirilishi mumkin. 
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot asosida taqsimlash qoidasi ishlab 
chiqarilayotgan mahsulot turini ko’paytirib borayotgan, boshqa tashkiliy tuzilmani 
qo’llash ishni faqat murakkablashtirishi mumkin bo’lgan yirik korxonalarda keng 
ommalashgan. 
Iste`molchilar manfaatlarini hisobga olgan holda taqsimlash qoidasi. Xaridor 
hal qiluvchi omil bo’lgan tarmoqlarda uning manfaatlari tashkiliy tuzilmaga kuchli 
ta`sir ko’rsatadi. Shuning uchun, iste`molchilar manfaati yuqori qo’yilgan 
korxonalarda ushbu usul qo’llanadi. 
Yirik korxonalarda yuqorida ko’rsatilgan qoidalarning ayrimlarida yoki 
hammasidan foydalaniladi. Sanab o’tilgan omillarning hammasi yoki birontasiga 
muhim ahamiyat berilishi tegishli usulni tanlashga asos bo’ladi. 
Bo’linmalarning boshqaruv tuzilmalarini shakllantirishda quyidagilarni 
hisobga olish zarur: 
Stratifikatsiyani, ya`ni, agar tadbirkor o’z ishini endigina boshlagan bo’lsa, 
boshqaruvning qanday darajasini qo’llash maqsadga muvofiq bo’lishini aniqlash. 
Bunda bir yoki, odatda, ikki bo’ysunish darajasi mavjud bo’ladi. Lekin, ish 
kengayib borishi bilan, boshqaruv darajalari soni oshib boradi. Ma`lumki, yirik 
korxonalarda boshqaruv zinapoyasi 12 tadan 20 tagacha bosqichdan iborat bo’ladi. 
Rasmiylashtirishni, ya`ni, tashkilotdagi rahbarlik uslubini va faoliyat 
jarayonida odamlar orasidagi munosabatlar xususiyatini bilish. Agar bu 
munosabatlar ko’plab qoidalar va yo’riqnomalar bilan tartibga solinsa, tashkilot 
rasmiy tashkilot sifatida qaraladi. Qoidalar qanchalik ko’p, rahbarlik usuli 
qanchalik byurokratik bo’lsa, korxona tuzilmasi shunchalik rasmiy va tarmoqli 
bo’lishi kerak. 
Markazlashtirish yoki markazlashtirmaslikni, ya`ni, oliy rahbarlik hal qilish 
kerak bo’lgan masalalar ro’yxati bo’yicha qarorlarni qabul qilishi va qarorlarni 

---

100 
yetkazish iyerarxiyasini bilish. Markazlashtirilgan rahbarlik usulini tashkil etishda 
muhim va ikkinchi darajali masalalarni rahbarning (rahbarlar guruhining) o’zi hal 
qilishga intiladi. Ishni rahbar o’z vakolatlarining katta qismini boshqaruvning quyi 
darajasiga beradigan va shu bilan o’z xodimlari ijodiy salohiyatlarini 
rivojlantirishga ko’maklashadigan tarzda tashkil etish eng ilg’or va samarali deb 
tan olinadi. 
Tashkiliy tuzilmaning murakkablik darajasini bilish. Korxonadagi 
bo’limlarning turi, miqdori va o’zaro hamkorligi, rahbar xodimlar, ishchi-
xizmatchilar soniga va boshqalar boshqaruvning murakkablik darajasini belgilab 
beradi. Korxonaning samarali ishlashi uchun xodimlarning vazifalari va 
vakolatlari, shuningdek, ularning o’zaro munosabatlari tartibi belgilanadi. 
Vazifalar va vakolatlarni belgilash va ularni tashkilot doirasida ommalashtirishning 
uchta usuli mavjud: tashkiliy sxemalar, jadvallar tuzish; qo’llanma (ma`lumotlar) 
yoki yo’riqnoma ishlab chiqish; vazifalarni taqsimlash. 
Korxonaning rahbari va har bir xodimi o’z vazifalari, vakolatlarini, boshqa 
xodimlar bilan hamkorlik qilish tartibini bilishi kerak. 
Korxona tuzilmalarini tashkil etish turlarining rang-barangliga turli mansab 
va 
lavozimlarni 
egallab 
turgan 
tashkilot 
a`zolari 
o’rtasidagi o’zaro 
munosabatlarning har xil turlarini o’rnatish zaruratini keltirib chiqaradi. Tashkilot 
ichki munosabatlari turlari uning tashkiliy tarkibi turi bilan bir xildir. U quyidagi 
variantlarni o’z ichiga oladi: 
•chiziqli munosabatlar; 
•funktsional munosabatlar; 
•boshqaruv apparati munosabatlari; 
•shaxslararo norasmiy munosabatlar. 
Chiziqli munosabatlar - bu rahbar va uning qo’l ostidagilari o’rtasidagi 
munosabatlar. Masalan, sex boshlig’i va usta; bosh buxgalter va moddiy 
boyliklarni hisobga olish bo’yicha buxgalter o’rtasidagi munosabatlar. O’sib 
borayotgan korxonada bo’ysinishning chiziqli munosabatlari, endi jamoa tusida 
bo’lishi mumkin, bunda bir darajadagi bir qancha bo’lim ancha yuqoriroq 

---

101 
boshqaruv darajasidagi bo’limga bo’ysinadi. Masalan, brigadirlar sex boshlig’iga 
bo’ysinadi; bosh muhandisning o’z qo’l ostida bir necha sex boshlig’i bor. 
Funktsional munosabatlar — bu tashkilot doirasida u yoki bu vazifani 
bajarishga vakolatli bo’lgan mutaxassisning boshqa a`zolar bilan munosabatidir. 
Odatda bunday ishlab chiqarish missiyasi tavsiya shaklida bo’ladi. Masalan, 
kadrlar bo’limi boshlig’i xodimlarni ishga qabul qilish, o’qitish va ijtimoiy 
jihatdan ta`minlash masalalarida sex boshlig’i bilan funktsional munosabatda 
bo’ladi. Buxgalter — pul bilan ta`minlash, sotish, reklama masalalari va boshqa 
masalalar bo’yicha sotish bo’limi boshlig’i bilan funktsional munosabatlarda 
bo’lishi mumkin. Shu bilan bir qatorda funktsional rahbarning o’zi ham o’z 
chiziqli tashkiloti doirasida chiziqli munosabatda bo’ladi (masalan, kadrlar bo’limi 
boshlig’i o’z bo’limi xodimlariga nisbatan chiziqli munosabatda bo’ladi). 
Funktsional munosabatlarning boshqa turiga lateral deb nomlangan munosabatlar 
ham kiradi. U inglizcha «Lateran» so’zidan olingan bo’lib, «yon tomondagi» 
degan ma`noni bildiradi. Lateral munosabatlar funktsional munosabatlarning bir 
turi hisoblanadi. Ular ikki toifada bo’lishi mumkin: