Тошкент архитектура-қурилиш институти фалсафий ва ижтимоий-сиёсий фанлар кафедраси

Урушдан кейинги йилларда Ўзбекистоннинг ижтимоий-маданий

ҳаѐти
70-80 йилларнинг биринчи ярмида халқ хўжалигини ишчи кадрларга
бўлган талаби илмий асосланган тарзда ўрганилмади. Натижада кадрлар тайѐрлашни режалаштиришда жиддий хатоликларга йўл қўйилди, баъзи соҳаларда керагидан ортиқ ишчи кадрлар тайѐрланди, бошқа соҳаларда, айниқса техника тараққиѐтини белгилайдиган тармоқларда маҳаллий миллат вакилларидан ишчи кадрлар танқислиги сезилиб қолди.
Иккинчи жаҳон уруши Ўзбекистон аҳолисининг сони ва таркибига, республика иқтисодий тараққиѐтига ниҳоятда салбий таъсир кўрсатган. Лекин, 1971 йилдан - 1985 йилларга қадар Ўзбекистон халқ хўжалигида ишчи ва хизматчилар сони 2641,5 мингдан 4833,5 минг нафарга кўпайди. Бироқ, бу ўсиш сунъий равишда, яъни республикамизга ташқаридан кўплаб кишиларни кўчириб келтириш ҳисобига рўй берди.
Аҳоли таркибида ишчилар сони анчагина ўсганига қарамай, республикамиз бу кўрсаткич бўйича собиқ иттифоқ республикалари ичида 1979 йилги маълумотга кўра, 13 ўринда турар эди. Ўзбекистон ишчилар синфининг миллий салмоғи жиҳатидан орқада қолмоқда эди. Масалан, ўзбеклар 1973-1983 йилларда саноатда 51,1 фоизни, қурилишда 46,5, транспортда 38,6, алоқада-40,6 кимѐ ва нефт кимѐсида 24,9 фоизни ташкил қилар эди.
Тошкент шаҳрида 1985-1986 йилларда меҳнат ресурслари ортиқчалиги
200 минг киши бўлишига қарамай, республикага ташқаридан 125 мингга яқин ишчи ва мутахассислар жалб қилинди.
Шу билан биргаликда ишлаб чиқаришда банд бўлмаган аҳоли сони ортиб борди. Уларнинг сони 1983 йилда 836 минг нафарни ташкил қилди.
Саноатнинг замонавий тармоқларида "ўзбек халқи гўѐ ишлашга қодир эмаслиги" ва шу муносабат билан кўп ѐшлар ишсиз юрганлиги ҳақида асоссиз турли мулоҳазалар кенг тарқалди. Дарҳақиқат республикамизда 80- йиллар охирида бир млн.га яқин ишсизлар бор эди. Бироқ, бунинг боиси уларнинг ишлаш иштиѐқи йўқлигидан эмас, балки юқорида таъкидланганидек, асосан марказнинг махсус йўналтирилган сиѐсати туфайли ва қолаверса баъзи маҳаллий мутасадди раҳбарлар томонидан ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этишнинг замонавий усуллари яхши йўлга қўйилмаганлиги, уларнинг иш жойлари, турар жой, болалар боғчалари, ҳунар-техника билим юртлари билан таъминлаш имконини етарлича ярата олмаганидандир. Ўн йиллар давомида маҳаллий ѐшлар орасидан ишчи кадрлар тайѐрлаш билан астойдил шуғулланиш ўрнига миллий ғурури топталган ҳолда Россия ва Украинадан тайѐр кадрлар келтириш сиѐсатини маъқул кўрдилар.
Республика иқтисодиѐтини аҳволи, жамиятни бошқариш усулларини қайта кўриб чиқишни, уларни янги шароитга мослаштиришни талаб қилса ҳам Ўзкомпартия, унинг қўмиталари, уруш даврининг иш тажрибасини давом эттириб, марказда ва жойларда ҳокимиятни ўз қўлида маҳкам ушлаб, маъмурий буйруқбозлик тизимини яна ҳам кучайтирди.
Урушдан кейинги йиллари партия ва ҳукумат раҳбарлигига назарий жиҳатдан кам тайѐрланган, иш тажрибаси етарли бўлмаган ходимлар келди. Давлатни бошқарув тизимида маҳаллий халқ вакиллари фақат 47 фоизни ташкил қилди. Партияга қабул қилишга юзаки, тўраларча ѐндашув натижасида қабул қилинганларнинг кўпчилигини ишчи ва деҳқонлар ташкил қилиб, илғор зиѐлилар, малакали мутахассислар раҳбарлик ишларидан четлаштирилди. Ўзбекистон ССР Олий ва маҳаллий кенгашларига сайловлар юзакилашиб, олдиндан тузилган рўйхат ва режа асосида депутатликка номзодлар кўрсатилди. Сайловчиларнинг 99,9 фоизи овоз беришда қатнашиб, "якдиллик" билан коммунистларнинг вакилларига овоз берди. Бу қанчалик ҳақиқатга тўғри келади, тушуниш қийин эмас. Советлар фаолиятида юзакичилик, қоғозбозлик кучайди. Олий Саветнинг, айниқса маҳаллий советларнинг сессиялари вақтида чақирилмасдан ундаги масалалар кўпинча муҳокама қилинмай ѐки ҳурфикрлиликсиз қабул қилинарди. Сайланган советлар вазифасини унинг ижроия қўмиталари бажарадиган бўлди. Советларга депутат бўлиб сайланганларнинг аксарият қисми жамият тараққиѐтининг қонунларидан хабарсиз, умуман ҳокимиятни бошқариш масалалари билан қизиқмайдиган шахслар эди. Айниқса олий советларга сайланган депутатлар рус тилида олиб борилган сессия мажлисларида республика манфаатларини ҳимоя қиладиган даражада фаолият кўрсата олмасди. Партия ва жамоат ташкилотларининг олий органларига аъзо бўлиб сайланганлар, бу ташкилотларнинг анжуманларига делегат бўлиб борганлар орасида ҳам ўз вазифаларини тушунмайдиган, тушунса ҳам уни рўѐбга чиқаришни билмайдиганлар, лоқайдлар кўпчиликни ташкил қилар эди.
Республика Олий Кенгашининг 1 чақириқ депутатларидан 158 депутат, II чақириқ депутатларидан эса 167 нафари қайта сайланган. Булар партия, маъмурий хўжалик ходимлари, жамоа хўжалиги раислари бўлган. Бундан кўринадики, маъмурий буйруқбозлик тизими даврида депутатлик номенклатура ходимларига имтиѐз бўлиб хизмат қилган. Йиллар ўтиши билан бундай депутатлар ишга тўғаноқ бўла бошладилар.
Партия, совет ходимларининг саводхонлик даражасини кўтаришга қанчалик уринишмасин депутатлар орасида ўрта ва тўлиқсиз ўрта маълумотлилар сони салмоқли эдики, бу республика Олий Кенгаши фаолиятига салбий таъсир кўрсатди. Баъзи депутатлар ўрта маълумот билан Олий Кенгашнинг доимий қўмиталари аъзоси ҳам бўлди.
30-йилларнинг иккинчи ярмидан 1959 йилгача Советларга Марказдан келган раҳбар партия ва совет ходимларини сайлаш йўлга қўйилди. IV чақириқ Олий Кенгашнинг 294 депутатидан 16 таси марказ вакиллари эди. Бундай иш юритиш 70 йиллардан қайтадан йўлга қўйилди.
Урушдан кейинги йилларда дунѐ халқлари ўртасида тинчлик ва ҳамкорликни мустаҳкамлашга Ўзбекистон ўз ҳиссасини қўшди, унинг хорижий мамлакатлар билан савдо ва маданий алоқалари кенгайди. 1958 йили Ўзбекистон дунѐнинг 32 мамлакатига саноат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларини чиқарган бўлса, 1970 йил 76 мамлакат билан савдо алоқаларини ўрнатди. Чет давлатларга маҳсулот чиқаришда Ўзбекистон собиқ Иттифоқда РСФСР ва Украинадан кейинги учинчи ўринда турди. Қоракўл тери ва пахта толасидан бошлаб, машинасозлик маҳсулотларининг 250 тури тўрт қитъанинг деярли ҳамма мамлакатларига чиқарилди. Минг афсуски, бу маҳсулотлар Ўзбекистон номидан эмас "СССРда ишланган" деган тамға билан дунѐга танилди.
Андижон машинасозлик заводининг маҳсулотлари 44 мамлакатга, Тошкент кабел заводининг маҳсулоти 27, Чирчиқ электрохимкомбинати 20, Самарқанддаги "Кинап" заводи 30 мамлакатга ўз маҳсулотини чиқарди. Кўп йиллар давомида пахта ташқи бозорга чиқарилган асосий маҳсулот бўлиб, 1953 йилдан бошлаб Ўзбекистон пахтаси Америка Қўшма Штатлари, Мексика, Сурия каби пахта етиштирувчи мамлакатларнинг рақобатини енгиб йирик капиталистик давлатлар бозорига чиқди ва жами 35 давлатнинг бозорини эгаллади.
1960-70 йилдан Ўзбекистон Осиѐ, Африка ва Лотин Америкаси мамлакатлари учун минглаб Олий ва ўрта маълумотли мутахассислар ва малакали ишчи кадрлар тайѐрлаб берди. 1961 йили Тошкент Давлат Университети (ҳозирги Ўзбекистон Миллий Университети) қошида чет элликлар учун тайѐрлов бўлими очилди. Ўзбекистоннинг минглаб мутахассислари кўпгина мустақилликка эришган мамлакатларнинг иқтисодиѐтини ривожлантиришга ўз ҳиссаларини қўшди. Ўзбекистонлик машинасозлар, пахтакорлар, сув хўжалиги иншоотлари ва ипакчилик мутахассислари кўп мамлакатларда ўзларининг бой тажрибаларини ташвиқот қилдилар. Мисрдаги Асвон ва Хелвонн сув иншоотлари, Афғонистондаги
Жалолобод канали ва Кубадаги саноат қурилмаларида Ўзбекистон мутахассислари ҳам иштирок қилдилар.
"Феодализмдан социализмга сакраб ўтиш мумкинлиги тўғрисидаги марксистик таълимот" Ўзбекистон мисолида исботлаш мақсадида, Осиѐ ва Африка давлатлари учун социализмнинг тажриба мактаби сифатида унинг хорижий мамлакатлар билан иқтисодий ва маданий алоқалари кенгайтирилди, делегациялар алмашиш борасида ишлар жонлантирилди.
1947-1955 йиллари дунѐнинг 46 мамлакатларидан, шу жумладан илғор тараққий этган давлатлардан 180 делегация Ўзбекистонга ташриф буюрди. Ана шу даврда собиқ иттифоқнинг делегациялари таркибида 200 дан ортиқ Ўзбекистон фуқаролари хорижий мамлакатларда бўлиб қайтди. Бундан ташқари саънат ва адабиѐт ходимлари ўртасида делегациялар алмашилди. Бу тадбирлар натижасида бизнинг ўлкада "казарма социализми‖ ўрнатилгани ҳам ошкора бўлди.
Америка Қўшма Штатлари Олий судининг аъзоси Уилам Дуглас Ўзбекистонда бўлиб қайтгандан кейин "Лук " журналида Ўрта Осиѐ республикаларидаги ҳаѐтда Франциянинг мустамлакачилик тамғаси кўринаяпди деб ѐзади. Маҳаллий матбуотда бунга тухмат деб қарайди.
Ўзбекистон халқаро биродорлашган шаҳарлар уюшмасига аъзо бўлди. Тошкент, Покистоннинг Карачи, Ливиянинг Триполи, Ҳиндистоннинг Патиала, АҚШнинг Сиетл, Марокашнинг Марокаш, Югославиянинг Скопле шаҳарлари билан биродарлашди. Ўша даврнинг муҳим муаммолари бўйича Тошкентда халқаро йиғинлар, учрашувлар ва илмий кенгашлар чақирилди. Жумладан, 1959-72 йилларда ўттиздан ортиқ илмий сессия ва кенгашлар бўлиб ўтди. 1958 йилни кузида Тошкентда 37 та Осиѐ ва Африка мамлакатлари ѐзувчиларининг анжумани ўтди ва бу ерда "Тошкент руҳи" юзага келиб, халқаро миқѐсда Ўзбекистоннинг мавқеини оширди.
Ўзбекистон чет давлатлар билан сиѐсий, иқтисодий ва маданий алоқаларини кенгайтириш, уни самарали олиб бориш учун барча имкониятларга эга бўлса ҳам бу имкониятдан тўла фойдалана олмасди.
Ваҳоланки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 76, 77, 112, 122 моддаларига кўра Ўзбекистон чет давлатлар билан алоқалар ўрнатиш, дипломатлар ва элчилар тайинлаш ва чақириб олиш ҳуқуқларига эга ва халқаро ташкилотлар билан мустақил алоқалар ўрнатиши мумкин. Лекин, амалда республиканинг халқаро муносабатлари марказда режалаштирилиб, чизиб берилган доирада олиб борилди. Чет давлатлардан бирорта делегациянинг қабул қилиниши, жумҳуриятда ўтадиган учрашувлар, кенгашлар, анжуманлар учун "марказдан" рухсат шарт эди. Иттифоқчи республикаларнинг, жумладан, Ўзбекистоннинг тенг ҳуқуқлиги ва мустақиллиги тўғрисидаги қонунлар аслида қоғозда қолди.
Республикада 1946-90 йиллардаги маънавий-маданий қарамлик ва унинг оқибатлари. Қатағонликнинг янги тўлқини Тоталитар тизим шароитида маданий-маърифий муассасалардан оммага ғоявий таъсир ўтказиш мақсадида кенг фойдаланилди. 1960 йиллар республикада 2.977 клуб бўлса, 1970 йилда уларнинг сони 3.441 тага етди. Шу йиллари
кутубхоналар сони тегишли равишда 3.418 тадан 5.822 тага; музейлар сони 14 тадан 26 тага; киноқурилмалар сони 2.178 тадан 3.988 тага ошди. Лекин, буларнинг кўпчилиги статистик ҳисоботларда ошириб кўрсатилган бўлиб, аслида ўзларининг бевосита функцияларини самарали бажариш учун ҳаѐтий имкониятга эга бўлинади. Уларнинг моддий техника базаси паст даражада бўлиб, молия билан етарли таъминланмади, Бу жиҳатдан Ўзбекистон собиқ совет республикалари ўртасида энг қуйи поғонада турди.
1969 йилда Россияда аҳолинининг 10 минг нафарига 14 клуб муассасаси тўғри келса, Белоруссияда 31 та, Ўзбекистонда эса атиги 4 та эди. Маданий-маърифий муассасаларга давлат томонидан ажратлиган маблағ аҳолини жон бошига Эстонияда 21,3 сўмни, Арманистонда-17,9 РСФСРда- 9,7 сўмни ташкил қилса, Ўзбекистонда 4,5 сўмни ташкил қиларди. Республика кутубхоналарининг китоб фонди 1950-1970 йилларда ўн баробарга кўпайган бўлса, лекин уларнинг кўпчилигини мафкуравий тарғибот учун зарур бўлган марксизм-ленинизмга оид асарлар ташкил қилар эди. Олинган китобларнинг 8-10 фоизгина республикада нашр этилган бўлиб, қолганлари четдан келтирилиб, уларнинг аксарияти рус тилида эди. Маданий-маърифий муассасалар молиявий жиҳатдан давлат назорати четда қолганлиги учун бундай муассасалар кўпинча жамоатчилик асосида қурилди. Масалан: 1961 йили Ўзбекистон касаба уюшмалари ташкилотлари томонидан жамоатчилик асосида 45та маданият ва техника университетлари, 5 та халқ театрлари, 1.258 жисмоний тарбия жамоалари иш олиб борди.
Ўзбекистонда таълим тизимини яхшилаш учун ўнлаб қарорлар қабул қилинарди. Бироқ, бу қарорлар миллий мактабларда тўлиқ бажарилмасди. Мактаблар урушдан кейин ҳам дарсликлар билан тўлиқ таъминламади. Моддий ўқув базаси русийзабон мактабларникидан анча паст эди.
Ўрта мактабни битирувчилари орасида эрта турмушга берилиши туфайли қизлар камчиликни ташкил қилар эди. Маорифни ривожлантиришда маҳаллий миллатларга паст назар билан қараш совет тузуми сиѐсатининг пинҳона фаолиятига яширинган эди. Кейинги йилларда очилган архив маълумотларида собиқ иттифоқдаги республикаларда онгли, маданиятли ҳурфикрли кишиларни бўлишига йўл қўймаслик ҳақидаги маҳфий кўрсатмалар бежиз эмас эди. 1985 йилда олий ўқув юртлари сони 42 тага етди.
1946-47 ўқув йилида рcспубликада 4483 мактаб бўлиб, 212.000 ўқувчи ўқиган бўлса, 1965-66 ўқув йилида 9716 га ундаги ўқувчилар сони 2.476.000 кишига етди. Олий ўқув юртларида талабалар сони 21.190 дан 168.800 тага етди. Бу миқдор «маҳаллий миллат йигит қизлари билим учун эмас, диплом учун қизиқсин деган ақидага асосланганлигини кўрсатади. Шундай бўлишига қарамай Ўзбекистонликларни, хусусан ўзбекларни илмга чанқоқлиги ҳар қандай сунъий тўсиқларни енга бошлади.
Ўзбекистонда фан ва техниканинг ҳамма соҳаларида йирик олимлар етиштирилиб, фан номзодларини ва докторларини тайѐрлаш бўйича собиқ СССРда олдинги қаторларга чиқди.
1950 йил Ўзбекистонда 1760 фан номзоди 180 фан докторлари илмий иш олиб борди. 1965 йилда эса, фан номзодларининг сони 4000 ва фан доктори 324 га етди. 50-60 йиллари Республика Фанлар Академиясининг олимлари айниқса математика-мехнаника, тиббиѐт, энергетика, қишлоқ хўжалиги соҳаларида ишлар олиб борди. Бир қанча илмий-текшириш институтлари травматология ва ортепэдия, энергетика, математика. онкология ва радиология, Ўрта Осиѐ қишлоқ хўжалигини механизациялаш ва электрлаштириш, кибернетика ва бошқа бир қанча институтлар шу йилларда ишга туширилди. Фанлар Академияси қошида Фалсафа ва Ҳуқуқ институти ташкил этилиб, Шарқшунослик институти фаолияти кенгайтирилди.
50-йиллардан бошлаб республикада илмий-тадқиқот ишларида атом қувватидан фойдалана бошлади. Дастлабки пайтда атом қуввати Тошкент ва Самарқанд Давлат Университетлари лабораторияларидан Фанлар академиясининг физика-техника институтида, Политехника ва медицина институтларида ишлатилди. Лекин техника базаси етарли бўлмаганликдан атом қувватидан фойдаланиш доираси тор бўлди. 1956-йил бошларида Тошкентдан 30 км йироқда, 750 штат бирлигида мўлжалланган илмий- тадқиқот ядро инситути ва барча қулайликларга эга бўлган шаҳарча қурилиб, 1958-йили ишга туширилди. Унинг биринчи директори этиб йирик физик олим, академик Убай Орифов тайинланди.
1951-1954 йиллари республикада яна бир йирик илмий марказ бунѐд этилди. 80 гектар майдонда, иттифоқда ягона тиббий шароитда ўсадиган, Тошкент ботаника боғи яратилди. 1956-йили 5-ноябрда Ўрта Осиѐда биринчи Тошкент телемаркази ишга туширилди. Кейинчалик 1962 йил Урганчда, 1964-йил Нукусда ҳам телевизон марказлар иш бошлади.
Ўзбекистонлик олимларнинг бир қанчаси, айниқса табиий фанлар соҳасида, ўзларининг илмий ютуқлари билан нафақат собиқ Иттифоқ доирасида, балки жаҳон миқѐсида тан олинди ва юқори даражадаги давлат мукофотларига сазовор бўлдилар. Ўзбек олимларидан математиклар Т.Н.Қори-Ниѐзий, Т.А.Саримсоқов, С.Х.Сирожиддинов, физиклар- У.О.Орифов, С.А.Азимов, химиклар-О.С.Содиқов, С.Ю. Юнусов, М.И.Набиев, геологлар -М.Абдуллаев, И.Х.Хамрабоев. Г.А.Мавлонов, биологлар- А.М.Музаффаров, К.З. Зокиров, Т.З.Зоҳидов, техника соҳасида М.Т.Ўразбоев, Х.А.Раҳматулин, Х.Файзиев, жамиятшунослик фани соҳасида И.М.Мўминов, Ҳ.Сулаймонова, Я.Ғ.Ғуломовлар шулар жумласидандир.
Республика зиѐлилари қаторида 125 мингдан ортиқ олий ва ўрта махсус маълумотга эга мутахассислар бўлиб, шулардан 25 мингдан кўпроғи муҳандис ва техниклар, 10 минг қишлоқ хўжалик мутахассислари, 24 минг врачлар ва 60 мингдан ортиқ ўқитувчилар, юздан ортиқ ѐзувчи, шоир, драматурглар, рассомлар уюшмасида 105 киши, композиторлар уюшмасида 26 нафар аъзодан бор эди. 1956 йилнинг охирларида республика зиѐлиларини биринчи қурултойи бўлиб ўтди.
Партиявий ғоявий тизгинга қарамасдан адабиѐт ва санъат соҳасида кўзга кўринарли асарлар яратилди. Ғафур Ғулом, Уйғун, Зулфия, Миртемир, Туроб Тўла, М. Робоев, Мирмухсин ва бошқаларнинг тинчлик мавзусига
бағишланган шеърлари юзага келди. Ойбекнинг «Олтин водийдан шабадалар», Парда Турсуннинг «Ўқитувчи», Асқад Мухторнинг «Опа- сингиллар» романлари, Абдулла Қаҳҳорнинг «Шоҳи сўзана», «Оғриқ тишлар» Б.Раҳмоновнинг «Юрак сирлари» драмалари катта шуҳрат қозонди. 50-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб сиѐсий қатағонликдан озод бўлган ижодкорларнинг асарлари юзага чиқа бошлади. Абдулла Қодирийнинг
«Ўткан кунлар» романи, Миртемирнинг «Сурат» достони, Шайхзоданинг
«Тошкентнома» си нашрдан чиқди.
60-йиллардан адабиѐтда янги авлод пайдо бўлди. Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Ўлмас Умарбеков, Илѐсиддин Шарипов, Озод Шарафутдиновлар билан изма-из янги ижодий тафаккурга эга бўлган истеъдодли Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Шукур Холмирзаев, Ўткир Ҳошимов, Муҳаммад Али, Жамол Камол, Омон Матжон, Рауф Парфи каби ѐш адабиѐтчилар майдонга чиқди. Ўзбек адабиѐтининг ривожланишида адабиѐтга мафкуравий таъсир ўтказишнинг қуроли сифатида қараб, ижод эркинлиги бўғилди ва партиявий синфий ақидалар тиқиштирилди. 50-80 йилларда аҳѐн-аҳѐнда бўлса ҳам озодликка интилувчи фикрлар кўзга чалинарди. Бироқ бунга дарҳол танқидлар, маъмурий жазолар тўсиғи қўйиларди.
80-йилларнинг ўрталаридан адабиѐт халқ ҳаѐтини ҳаққоний акс эттириш йўлида янгича қадамлар қўя бошлади. Бадиий асарларнинг мавзуи доирасига Орол фожеаси, ўзбек деҳқонининг машаққатли тақдири, табиат, тил, маданият ва тарихимизга оид муаммолар шиддатлироқ кириб келди. Янги мазмун ижодда янгича замонавий шакл, халқона оҳангларда кенг йўл оча бошлади.
50-60 йилларда Республика санъатида, хусусан театр ва рақс санъатида илгари силжишлар юз берди: 1947 йили Тошкентда хореография билим юрти очилди. 1957 йили машҳур раққоса М.Турғунбоева томонидан "Баҳор" ўзбек халқ рақс ансамбли, 1958 йили Г.Раҳимова раҳбарлигида-Хоразм ашула ва рақс ансамбллари тузилди. Бу жамоалар ўзбек саҳна рақсларини бойитди. Республикада театр саънатининг ривожланишида Самарқанд Давлат ашула ва балет театрининг (1964 йил) Тошкентда "Ёш гвардия" (1990 йилдан Аброр Ҳидоятов номидаги) ўзбек драма театрининг очилиши катта аҳамиятга эга бўлди.
Мусиқа ва театр соҳасидаги бу ўзгаришлар бир томонлама бўлиб жаҳон санъати даражасига тезроқ етиб олиш учун ўзбек миллий маданиятидан узоқ бўлган опера, балет, симфоник мусиқага асосий эътибор берилиб, миллий драма театрларимиз эътибордан четда қолди. "Шаклан миллий мазмунан социалистик" шиори остида ривожланган совет адабиѐти ва саънатининг асл мақсади "байналмилаллаштириш" бўлиб бадиий асарларда миллийлик йўқола борди.
Урушдан кейинги чорак аср мобайнида Ўзбекистон саноати ва қишлоқ хўжалиги, маданияти ва фани ривожланишида маълум натижаларга эришди. Лекин бу ривожланиш зиддиятлар билан тўла бўлди, демократиялаштириш йўлида олиб борилган тадбирлар етарли натижаларни бермади.
Маъмурий буйруқбозлик тизими кучайиб бораѐтган Ўзбекистонда халқнинг турмуши, аҳолига кўрсатиладиган маиший хизмат жиҳатидан Республика собиқ иттифоқда охирги ўринларда эди. Таълим тарбия ва соғлиқни сақлаш соҳасидаги баланпарвоз кўрсаткичлар социалистик тизимнинг ташвиқот-тарғиботи учун фойдаланилди. Умуман олганда, жамиятнинг инқироз томон йўл тутиши кучая борди.
Урушдан кейинги йилларда мамлакатнинг ижтимоий-сиѐсий тизимида партиянинг якка ҳукумронлиги кучайиб борди. Сиѐсий қатағонликнинг янги босқичи бошланди. Агар 30-йилларда қатағонликни ички ишлар халқ комиссарлари (НКВД) олиб борган бўлса, эндиликда бу мудҳиш ишларни коммунистик партиянинг марказий комитети ва унинг қуйи ташкилотлари бажарди. 1949 йилнинг мартида чақирилган Ўзбекистон коммунистларининг Х сеъзди республика меҳнаткашларини коммунистик руҳда заҳарлаш, миллий қадриятларга. "диний хурофотга қарши курашни кучайтириш вазифаларни қўйди. Бу билан жамиятда социалистик мафкурани вайронкорлик роли яна ҳам кучайтирилди.
1949-1952 йилларда кўпгина машҳур ўзбек ижодий зиѐлилари асоссиз равишда айбланиб, қатағон қилинди. Ўзкомпартиянинг 1949 йил 25 июндаги бюро мажлисида бир гуруҳ ѐзувчилар миллатчиликда. Эски феодал маданияти олдида бош эгиш, ўтмишни идеаллаштиришда айбланди. Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Мамарасул Бобоев, Миртемир, Шайхзода каби ўзбек ѐзувчилари бадном қилинди. 1951 йили августда бир гуруҳ атоқли ижодкор зиѐлилар "миллатчилар‖- деб матбуотда ноҳақ танқид қилинди, "бузғунчиликда" айбланди. Кейинчалик ѐзувчилардан Шайхзода, Шукрулло, Шуҳрат, Саид Аҳмад ва бошқалар узоқ муддатга озодликдан маҳрум этилди.
Хуршид, Чустий, Ғайратий ва бошқалар ѐзувчилар уюшмасидан ҳайдалди. Буни эшитган Ғ.Ғулом куйиниб "Токайгача ўзбекнинг ақли кирганда бошини чопиб ташлайдилар" деган эди.
1951 йил апрелида Ўзкомпартия бюро мажлиси "Мусиқа санъатининг аҳволи ва уни янада яхшилашнинг чоралари тўғрисидаги» масалани мўҳокама қилди.
Мажлисда санъат ишлари бўйича бошқарма кўп йиллар давомида "Фарҳод ва Ширин", "Лайли ва Мажнун", Тоҳир ва Зуҳра" каби афсонавий мазмунда опера, балет ва мусиқали драматик спектаклларни яратиб, зарарли ишларни амалга оширяпти деб қайд этилди. Мажлис қарорида жанр репертуарлари ва радио эшиттириш программаларини қайта кўриб чиқиш тавсия этилди. Мазкур спектакллар саҳнадан олиб ташланди. Қатағонликлар тўлқини бу билан тўхтаб қолмади.

3.