Toshkent aloqa tehnologiyalari universiteti u. N. Karimova metrologiya va telekommunikatsiya tizimlarida o

Nolinchi tepkilar usulini yuqori chastotalarni o’lchash uchun qo’llaniladi. Ikkita kuchlanish: U₁ = U₁cosω₁t va U₂ = U₂cosω₂t ni nochiziqli element – aralashtirgichga beriladi. Aralashtirgich chiqishida ko’p chastotalar: nf₁, mf₂ – garmonik tashkil etuvchilar va nf₁±mf₂ – kombinatsion tashkil etuvchilar kuchlanishi paydo bo’ladi. Kombinatsion chastota­lar jumlasida birinchi garmonikalar ayirmasi bo’ladi va u tepkilar chastotasi f_tep = |f₁ – f₂| deb ataladi. Agar f₁ va f₂ chastotalar bir-biriga teng bo’lsa, u holda tepkilar chastotasi nolga teng bo’ladi, shuning uchun ikkita chastotani tepkilar yordamida o’lchash nolinchi tepkilar usuli deb ataladi.
Chastotani nolinchi tepkilar usuli bilan o’lchash sxemasi 7.3-a rasmda tasvirlangan. Namunali chastota f_n va o’lcha­nayotgan chastota f_x kuchlanishlarini aralashtirgich kirishiga beriladi. Uning chiqishiga tepkilar chastotasi indikatori ulanadi, bunday indikator sifatida boshga taqiladigan telefondan foydalanish mumkin. Agar namunali chastotani tekis o’zgartirilsa, u holda tepkilar chastotasi 20 kGs dan past bo’lganida (f_tep = |f_x – f_n| < 20 kGs) telefonda ayirma chastotasining tovushi (toni) eshitiladi, bu tovush f_n chastota o’lchanayotgan f_x chastotaga yaqinlashgani sari pasayadi.

7.3-b rasmda tepkilar chastotasi f_tep ning o’lchanayotgan chastota f_x o’zgarmas bo’lganda namunali chastota f_n ning o’zga­rishiga bog’liq ravishda, o’zgarishi ko’rsatilgan. a nuqtada tepkilar chastotasi nolga teng va o’lchanayotgan chastota qiy­mati namunali chastota qiymati bilan ustma-ust tushadi. Biroq f_x = f_n bo’ladigan momentni telefonda tovush yo’qli­giga qarab aniqlash mumkin emas, chunki odam qulog’i 5–6 Gs dan past tovushlarni payqamaydi. 10–12 Gs gacha absolyut xatolikka olib keladigan «nolinchi tepkilar» zonasi paydo bo’ladi.
Bu xatolikni kamaytirish uchun bir necha yo’llardan foydalanish mumkin. Ayrili sanoq usulidan tez va oddiy foydalanish mumkin, u quyidagidan iborat. Tepishlar tovu­shini xotirlab qolish uchun qulay bo’lgan biror f₁₀ chastota, masalan, 1 nuqtada o’rnatiladi (7.3-b rasm). So’ngra nolinchi tepkilar zonasini o’tib, namunali chastotani oldingi tepki­lar tovushi eshitiladigan f₂₀ qiymatga o’rnatiladi (2 nuqta). Ma’lumki, namunali chastotaning nolinchi tepki­lardan chap va o’ng tomondagi ikkita qiymatining o’rta arif­metigi o’lchanayotgan chastotaga teng:
f_x = (f₁₀ – f₂₀)/2.
Ayrili sanog’da tepkilar chastotasi tengligini aniqlash­ning noaniqligi hisobiga yuzaga keladigan qo’shimcha xatolik unchalik katta emas va o’lchashni bajarayotgan operatorning musiqiy eshitish qobiliyati qancha yuqori bo’lsa, shuncha kamdir.
Xatolikni kamaytirishning ikkinchi yo’li telefonni magnitoelektrik milliampermetrga, ya’ni tovush indikato­rini vizual indikatorga almashtirishdan iborat. Tepkili tebranishlar chastotasi 10 Gs dan kam bo’lganida asbob strel­kasi tepkili tebranishlar chastotasi bilan tebranadi va f_x = f_n bo’lganda nolda to’xtaydi. Nolinchi tepkili tebranishlarni vizual kuzatish uchun ostsillograf yoki elektron-optik indikatorni qo’llab, yaxshi natijalarni olish mumkin.
Shuni nazarda tutish kerakki, namunali va o’lchanayotgan chastotalarning kuchlanishlari garmonikalarga ega bo’lsa, u holda nolinchi tepkili tebranishlar  nf_x = mf_n tenglik baja­rilgan sharoitda ham hosil bo’lishini nazarda tutish kerak. Bu hodisa noaniqlikni yuzaga keltiradi, uni bar­taraf etish uchun f_x ning taqribiy qiymatini bilish foyda­lidir. Ma’­lumki, garmonikalarning jadalligi ularning nomerlari ortishi bilan kamayadi va yuqori garmonikalarda tez kamayadi.
Geterodinli chastota o’lchagichlar nolinchi tepkili tebra­nishlar printsipi bo’yicha ishlaydi. O’lchanayotgan chastota kalibrlangan generator chastotasi bilan taqqoslanadi, nolinchi tepkili tebranishlar esa telefon yoki boshqa indi­kator bilan qayd etiladi. O’lchanayotgan chastota generator shkalasi bo’yicha yoki tegishli jadvallar bo’yicha aniqlanadi.
7.4-rasmda eng sodda geterodinli chastota o’lchagichning tuzilish sxemasi keltirilgan.

Ravon (bir tekis) sozla­na­digan generator yuqori sifatli generatorlardan tayyorla­nadi, uning ta’minot toki stabillashgan va shu sababli har bir diapazon ost chegaralarida chastotasining nostabil­ligi kam. Generator o’zgaruvchan sig’imli kondensator S_n bi­lan sozlanadi, uning plastinalari shunday ishlanganki, chastota o’zgarishining kondensator rotori vaziyatining o’zgarishiga chiziqli bog’liqligi ta’minlanadi. Bu sozlash shkalasi bo’limlari orasidagi sanoqlarni interpolyatsiyalash imkonini beradi.
Geterodinli chastota o’lchagich yordamida chastotani o’lchash­dagi xatoliklarning bosh manbasi C_n kondensator shkalasi darajalanishining buzilishidir. Geterodinli chastota o’lchagichda darajalanishni tiklash uchun tayanch (namunali) chastota manbasi – kvartsli stabillovchi generator mavjud. Bu chastota bo’yicha har bir o’lchash oldidan sozlash shkalasi sozlovchi kondensator S_k yordamida tekshiriladi va kalibr­lanadi. Kalibrlash uchun kvartsli stabillovchi generator kuchlanishi kalit K orqali va ravon sozlash shkalasi tayanch chastota f_kv ga mos ma’lum qiymatga o’rnatiladi. Agar past chastota kuchaytirgich PChK chiqishida tepkili tebranishlar eshitilayotgan bo’lsa, ularni S_k kondensator yordamida nolga keltirish lozim.
O’lchanayotgan chastotalar diapazonini kengaytirish uchun ravon sozlanadigan generatorning yuqori garmonika­laridan, kalibrlash uchun esa ikkala generatorning yuqori garmonika­lari­dan foydalaniladi, natijada ravon sozlana­digan generatorni sozlashda ko’plab nolinchi tepkilar paydo bo’ladi, bu esa o’lchangan chastota sanog’ini olishni qiyinlashtiradi. Bunday aniqmasliklarni bartaraf etish uchun geterodinli chastotao’lchagichlar darajalash jadvallari yoki grafiklari bilan ta’minlanadi. Chastota o’lchagichning sozlash shkalasi odatda, katta sekinlatish bilan ikki yoki uch bosqichli qilib tayyorlanadi, bu esa katta sondagi sanoq nuqtalarini olish imkonini beradi.
Chastotani o’lchash metodikasi ishlatilayotgan geterodinli chastota o’lchagichning tuzilish sxemasiga bog’liq bo’lib, uning tavsifnomasida beriladi. Chastotani o’lchash aniqligi yuqori. Xatolik manbalari: kvartsli stabillanuvchi generator chastotasi qiymatlarining xatoligi; bu tayanch chastotasining nostabilligi; ravon sozlanadigan generator chastotasining nostabilligi; uning shkalasi darajalanishining xatoligi.
Sanoatda ruxsat etiladigan xatoliklar chegaralari 5·10^–4, 5·10^–5 va 5·10^–6 bo’lgan uch aniqlik klassidagi geterodinli chastota o’lchagichlar ishlab chiqarilgan. Har bir chastota o’lcha­gichning tayanch chastotalari xatoligi bir tartibga kichikdir. Geterodinli chastota o’lchagichlar to’plami yordamida 125 kGs dan 80 GGs gacha diapazondagi chastotalarni o’lchashga erishish mumkin. CHastotani geterodinli chastota o’lchagichlar bilan o’lchash jarayoni ancha uzoq davom etadi; u operatorning malakali va e’tiborli bo’lishini talab etadi.