Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

Аҳоли турмуш даражаси тушунчасини уларнинг ҳаёт кечириши учун зарур
бўлган моддий ва маънавий неъматлар билан таъминланиши ҳамда кишилар
эҳтиёжининг бу неъматлар билан қондирилиши даражаси сифатида аниқлаш мумкин.
Аҳоли турмуш даражасининг БМТ томонидан тавсия этилган кўрсаткичлари тизими
ўз ичига қуйидаги гуруҳларни олади:
1. Туғилиш ва ўлиш даражаси ҳамда бошқа демографик кўрсаткичлар.
2. Ҳаёт кечиришнинг санитар-гигиена жиҳатидан шароитлари.
3. Озиқ-овқат товарларини истеъмол қилиш.
4. Турар жой шароитлари.
5. Маълумот ва маданият.
6. Меҳнат қилиш ва бандлик шароитлари.
7. Аҳолининг даромадлари ва ҳаражатлари.
8. Ҳаёт кечириш қиймати ва истеъмол нархлари.
9. Транспорт воситалари.
10.Дам олишни ташкил этиш.
11.Ижтимоий таъминот.
12.Инсон эркинлиги.
Бу асосий кўрсаткичлардан ташқари яна баъзи бир ахборотга оид кўрсаткичлар ҳам
ажратиб кўрсатилади: аҳоли жон бошига тўғри келувчи ЯИМ аҳоли жон бошига тўғри
келувчи миллий даромад, аҳоли жон бошига тўғри келувчи истеъмол ҳажми ва бошқалар.

---

139
Кишилар ҳаёт фаолияти учун зарур неъматлар тўплами меҳнат шароити, таълим,
соғликни сақлаш, озиқ-овқат ва уй-жой сифати каби хилма-хил эҳтиёжларни ўз ичига олади.
Кишилар эҳтиёжларини қондириш даражаси жамият аьзоларининг алоҳида олган ва оилавий
даромадлари даражасига боғлиқ. Турмуш даражасини мамлакат даражасида (бутун аҳоли
учун) ва табақалашган микродаражада (аҳолининг алоҳида гуруҳи учун) қараб чиқиш
мумкин. Биринчи ёндашув турли мамлакатларда аҳолининг турмуш даражасини аҳоли жон
бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи бўйича аниқлаб, қиёсий таҳлил
қилиш имконини беради.
Аҳоли гуруҳлари бўйича даромадлар тақсимланиши динамикасини таққослаш
истеъмолчи бюджети асосида амалга оширилади. Истеъмолчи бюджетларининг бир қатор
турлари мавжуд бўлади: ўртача оила бюджети, юқори даражада таъминланган бюджет,
минимал даражада моддий таъминланганлар бюджети, нафақахўрлар ва аҳоли бошқа
ижтимоилари бюджети шулар жумласидандир.
Фаровонликнинг энг қуйи чегарасини оила даромадининг шундай чегараси билан
белгилаш мумкинки, даромаднинг бундан паст даражасида ишчи кучини такрор ҳосил
қилишни таъминлаб бўлмайди. Бу даража моддий таъминланганлик минимуми, ёки кун
кечириш даражаси (қашшоқликнинг бошланиши) сифатида чиқади.
Бозор иқтисодиёти шароитида ўртача даромад «ўртача синф» деб аталадиган
табақалар даромадлари бўйича аниқланади. Бундай гуруҳ истеъмол сивати тўпламига уй,
автомашина, дала ҳовли, замонавий уй жихозлари, сайр қилиш ва болаларини ўқитиш
имконияти, қимматли қоғозлар ва зебу зийнат буюмлари киради.
Бозор иқтисодиёти аҳолининг юқори таъминланган ёки «бой» қатламининг мавжуд
бўлишини тақозо қилиб, уларга аҳолининг юқори сифатли товар ва хизматлар ҳарид
қилишга лаёқатли бўлган жуда оз миқдори киради.
Турмуш даражаси кишиларнинг турмуш тарзи билан узвий боғлиқ.