Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

3. Капитал қийматининг айланиш усули.
Қийматининг айланиш усули бўйича асосий
капитал қиймати иккига бўлинади. Қийматнинг маҳсулотга ўтган қисми товарлар ва
хизматлар билан бирга муомалада бўлади ва доиравий айланиш жараёнида товар шаклидан
пул шаклига ўтади ҳамда қоплаш фонди шаклида аста-секин жамғарилади. Маҳсулотга
ўтмаган қисми ишлаб чиқариш доирасида мавжуд бўлган асосий капиталда
гавдаланганича қолаверади. Истеъмол қилинган меҳнат предметлари қиймати тўла-тўкис
айланиб, янги маҳсулотлар қиймати таркибига киради.
4. Қайта тикланиш усули.
Қайта тикланиш усулида асосий капиталнинг ишлаб чиқариш
натижларига ўтказилган қиймати, бу воситалар бир қатор доиравий айланишларни ўз ичига
олган муайян давр давомида едирилиб, ишдан чиққандан кейин пул шаклидан янги асосий

---

137
капитал шаклига айланади. Айланма капитал ҳар бир доиравий айланишдан кейин ашёвий-
буюм шаклида қайтиб тикланади.
Тадбиркорлик капитали ўз ҳаракатида ишлаб чиқариш ва муомала босқичларини
босиб ўтади. Шу сабабли унинг
айланиш вақти
(Ав) ишлаб чиқариш вақти (Ив) ва муомала
вақти (Мв) йиғиндисидан иборат:
Ав = Ив + Мв .
Сарфланган маблағларнинг ишлаб чиқариш жараёнида бўлиш вақти, яъни ишлаб
чиқариш воситалари сотиб олингандан тайёр товар бўлган давргача ўттан вақт ишлаб
чиқариш вақтини, муомала жараёнида бўлиш вақти, яъни ишлаб чиқариш воситалари
сотиб олиш ва тайёр товарларни сотиш учун кетган вақт муомала вақтини ташкил
этади.
Ишлаб чиқариш вақти уч қисмдан иборат бўлади:
2) бевосита меҳнат жараёни ёки иш даври (Ид);
2) турли танаффуслар даври (Тд);
3) ишлаб чиқариш воситаларининг ишлаб чиқариш заҳираларида бўлиш даври (Зд).
Демак,
Ив = Ид + Тд + Зд.
Иш даври - ишлаб чиқариш вақтининг асосий таркибий қисмидир.
Бу вақт давомида маҳсулот меҳнатнинг бевосита таъсири остида бўлади. Иш
даврининг давомийлиги ишлаб чиқариладиган маҳсулот хусусиятига, қўлланиладиган
меҳнатнинг миқдори ва унинг унумдорлиги даражасига боғлиқдир.