Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

57

II bob.

 Davlat va huquqning

vujudga kеlishi

ustidan cheklanmagan hokimiyatni tan oladilar. Davlat paydo bo‘lguncha esa 

kishi kishiga qarshi (hamma hammaga qarshi urug‘ holatida) turgan. Bunday 

qarama-qarshilik holatida uzoq yashash mumkin bo‘lmaganligi uchun odamlar 

ijtimoiy shartnoma tuzganlar va davlatni vujudga keltirganlar. «Shartnoma 

nazariyasi» burjuaziyaning feodal davlatchiligiga qarshi kurashida mustahkam 

g‘oyaviy qurol bo‘ldi.

Zo‘ravonlik (bosqinchilik) nazariyasi. Davlat va huquqning kelib 

chiqishi haqidagi bu nazariyaning namoyandalari K. Kautskiy, L. Gumplovich, 

Е. Dyuring va boshqalardir. Bu nazariyaning asosiy g‘oyasi shunday: davlat 

va huquq va sinflar bir qabilaning ikkinchi qabila tomonidan urushib, zo‘rlik 

ishlatib, bosib olishi natijasida vujudga keladi. Davlat mag‘lub bo‘lgan qabilani 

bostirish, majburlash apparatidir. Kuchsizlarni kuchlilarning bosib olishi va 

bo‘ysundirishi tabiat qonuni emish.

Bu nazariya keng tarqatilishining sababi, u davlat abadiy bor, davlatni 

kuchlilar boshqaradi,. degan g‘oyani kishilar ongiga singdirishga urinishdir. 

Shuningdek, bu nazariya mustamlakachilik siyosatini oqlash uchun ham qo‘l 

keladi.

Zo‘ravonlik nazariyasi asosiy qoidalarini shakllantirib, uni rivojlantirgan 

olim L. Gumplovichdir. U «bir sinfning ikkinchi sinf tomonidan bo‘ysundirilishi 

natijasida davlat vujudga keladi, deb xulosa chiqaradi. Uning fikricha, davlat 

zo‘rlik yordamida emas, boshqacha tarzda vujudga kelganligini isbotlovchi bi-

rorta ham misolni tarix taqdim eta olmaydi. Bundan tashqari, bu har doim bir 

qabilaning boshqa qabila ustidan zo‘rligi bo‘lib, u kuchli qabilalar tomonidan 

kuchsizroq, o‘troq aholini bosib olish va qul qilishda ifodalanadi. Davlat ijtimoiy 

shartnoma, ilohiy kuch, oliy g‘oya asosida emas, balki zo‘ravonlik natijasida 

vujudga keladi. 

Jamiyat rivojlanib borgan sari qabila davlat, sinf davlatga o‘sib o‘tgan. 

Sinf davlatning asosi bo‘lib, mulk egalarining iqtisodiy hukmronligi bo‘lgan. 

L. Gumplovich fikricha, qabilalarning sinf va tabaqalarga aylanish jarayoni bi-

lan shuningdek, davlatning evolyutsiyasi bilan ongning rivojlanishi jarayoni 

amalga oshadi. «Davlat shakllanishi bilan qabilaviy ongning ma’lum qismi 

yo‘qolib borib, qolgan qismi qabilalarning sinf va tabaqalarga aylanib borishi 

orqali, sinf va tabaqa ongiga aylanib boradi». Zo‘rlik va bosqinchilik davlatning 

vujudga kelish jarayonini to‘xtatish yoki jadallashtirishi mumkin, lekin aslo 

asosiy va tub sabab bo‘lolmaydi. Fan davlat va huquqni keltirib chiqaruvchi 

bosh sabab ishlab chiqarish munosabatlari, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti va 

bazisi ekanligini rad etib bo‘lmas darajada isbotlab berdi.

Davlat kelib chiqishining