Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

403

XIX bob.

 Hozirgi dunyo

huquqiy tizimlari

Anglo-sakson huquq oilasida 

yuridik presedent asosiy huquq manbayi 

vazifasini o‘taydi.

Yuridik presedent – ma’muriy yoki sud organining yozma yoki og‘zaki 

qarori bo‘lib, kelajakda xuddi shunday ishlarni ko‘rib chiqishda namuna, etalon 

bo‘lib xizmat kiladi. Yuridik presedent sud va ma’muriy presedentdan iborat 

bo‘lib, bir-biridan farq qiladi. Albatta, huquqiy presedent shakli sifatida sud 

yoki ma’muriy organlar yangi huquqiy normalar yaratish huquqiga ega bo‘lishi 

mumkin. Bunday hollarda huquq o‘zining murakkabligi va chalkashliklari bilan 

farq qiladi. Bundan tashqari, bunda mansabdor shaxs tomonidan suiiste’mollik 

qilish ehtimoli bor. Shunday qilib, xususiy ishga taalluqli bo‘lgan sud qarorlari 

ikki yoqlama ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin: 

birinchidan, sud faoliyati nati-

jasida ma’lum bir hodisani hal qilishi mumkin; 

ikkinchidan, bu sud qarorini 

kelgusida bo‘ladigan hodisalarga ham qo‘llash mumkin bo‘ladi. Ikkinchi holda 

esa, sud qarori huquq normasi bo‘lib xizmat qiladi, chunki u oldingi qabul 

qilingan qarorga (presedentga) asoslanadi.

Sud qarorlari presedent sifatida quydagicha bo‘ladi: 

birinchisi, ushbu nor-

maning ma’nosini tushuntirib beradi, buni inglizlar declaratory precedent deb 

nomlaydi; 

ikkinchisi, qonun va odat normalari to‘g‘ri kelmay qolganda yangi 

normalar yaratadi, buni inglizlar oriqinal precedent deb nomlaydi. Ikkinchi 

holda ko‘rinib turibdiki, yangi norma haqida so‘z yuritilmoqda. Nima uchun 

sud qarori presedent sifatidagi normaga aylanishi mumkin? Chunki, hayotda 

huquqdan tashqari presedent ham katta rol o‘ynaydi. Haqiqatdan ham, kishilar 

doimo bo‘lib o‘tgan hodisaga asoslanadi, hatto u bir marta sodir bo‘lsa ham 

keyingi harakatlar uchun namuna bo‘lib qoladi.

Konstitutsiyaviy va ma’muriy huquq sohasida ham yuqorida aytib 

o‘tilgan hodisalarga, ya’ni oldin bo‘lib o‘tgan hodisalar asosida masalalarning hal 

qilinganini ko‘rish mumkin. Aksariyat xalqaro huquq qoidalari ham presedent 

ta’siri ostida vujudga keladi. Agar sud qarorlari asosida majburiy normalar 

ahamiyati tan olinsa, buning uchun tegishli asoslar bo‘lishi kerak. Bunda 

sudning aholi orasida hurmatga sazovor bo‘lishi, ya’ni, bitta ish yuzasidan 

qabul qilingan qarorni ikkinchi bir ishga ham ta’sirini o‘tkazish uchun emas, 

balki boshqa bir muhim asoslari bo‘lishi kerak, chunki sud qarorlari alohida 

ishonch yaratishi kerakki, bu sudga bo‘lgan hurmatni bildiradi. Bu shundan 

guvohlik beradiki, sud qarorining obro‘si uning faqat axloqiy asosga tayan-

ganligidan emas, balki huquqni muhofaza qiluvchi organlar ham o‘z faoliyatida 

asoslanganidan dalolat beradi. Muhimi, sudning qarori davlat hokimiyati 

tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va uning nuqtayi nazariga moslashishi zarur, 

agar uni qo‘llash oqibatida noqulay holat kelib chiqmasa, sud qaroriga itoat 

etiladi.

---