Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

405

XIX bob.

 Hozirgi dunyo

huquqiy tizimlari

presedentiga kamroq suyaniladi, lekin bu presedentlarning nufuzi pasayishini 

anglatmaydi. 

Musulmon huquq oilasi. Musulmon huquqi VIII asrlarda Arabiston 

yarim orolida vujudga kelgan bo‘lib, hozirda Saudiya Arabistoni, Sudan, Livan, 

Misr, Eron, Arabiston yarim oroli va fors ko‘rfazlari mamlakatlarida amalda 

qo‘llanilmoqda. Ilmiy manbalarda ta’kidlanishicha, islom dini o‘z mazmuniga 

ko‘ra, 

birinchidan, musulmon kishi nimalarga e’tiqod qilishi va nimalardan 

o‘zini tiyishi lozimligini belgilovchi ilohiy aqidadan iborat; 

ikkinchidan, musul-

mon qanday amallarni bajarishi va qanday xatti-harakatlardan tiyilishi lozimli-

gi haqidagi qoidalardan iborat. Islom dinida bunday ko‘rsatmalarning yig‘indisi 

«shariat» («haq yo‘l» ma’nosini anglatadi) deb nomlanib, u aslida musulmon 

huquqidir. 

Shariat ikki qismdan – diniy, ya’ni e’tiqod qoidalari (aqida)dan va huquq 

(fiqh)dan iborat.

Fiqh, ya’ni musulmon huquqi ikki qismga bo‘linadi: birinchisi (muoma-

lat) musulmonlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi, ikkinchisi 

esa, (ibodat) musulmonning Alloh oldidagi majburiyatini belgilaydi. Bu ikkala 

qism huquqiy maktablar tomonidan qanday belgilangan va o‘rganilgan bo‘lsa, 

xuddi shunday ko‘rinishda yuridik fanlar predmetini tashkil qiladi. Fiqhning 

asosiy vazifasi musulmon davlati qonunchiligi bilan uning birlamchi manbalari 

orasidagi uzviy bog‘liqlikni saqlab qolishdir. Musulmon huquqi fanlari bilan 

dunyoviy yuridik fanlar o‘rtasidagi farq shundaki, musulmon huquqiy tizimi 

Qur’ondan boshlanib, huquqni insoniyat aql-idroki va ijtimoiy shart-sharoitning 

mahsuli deb emas, balki Alloh tomonidan berilgan tuhfa, marhamat deb 

hisoblaydi.

Islom dunyoviy dinlar ichida eng yoshi bo‘lsa-da, juda keng tarqalgan. 

Turli hisob-kitoblarga qaraganda, dunyoda 750 milliondan 1 milliardgacha ki-

shi Islom diniga e’tiqod qilar ekan. Ular 51 davlatda ko‘pchilikni yoki aholining 

katta qismini tashkil qiladi. Biroq, musulmon huquqining amal qilish doirasi 

musulmon aholisi bor mamlakatlarning jo‘g‘rofiy chegaralariga mos tushmaydi. 

Islomga din sifatida e’tiqod qiluvchi, lekin musulmon huquqini qabul qilmagan 

millatlar va etnik guruhlar ham mavjud

1

.

Musulmon huquqiy fanlari asosini kazuistik uslub tashkil qiladi. U «ilm-

al-furu» yoki ishlarni hal qilish (masa’il) nomi bilan tanilgan. Sunniylar va shia-

lar hamma maktablari tarmoqlarining boshida ta’limotlari tan olingan – Madina 

maktabi va Iroq maktablari turadi. Ushbu qadimgi maktablar o‘z nazoratidagi 

hududlarda ildiz otib, oddiy huquqdan foydalanib, uni yangi dinlarning ehti-

1 

Qаrаng: Теория государства и права / Под ред.проф. В.К. Бабаева. – М., 2006. – 606-bet.

---