Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

199

X bob.

 Huquqning 

shakli (manbai)

Shunday qilib, huquqiy odat huquq manbayi sifatida jamiyatdagi ijtimoiy 

munosabatlarni tartibga solishda hozirgi zamon davlatlarida unchalik katta 

o‘ringa ega emas va ayni vaqtda o‘zining ijtimoiy ahamiyatini yo‘qotmoqda. 

Huquqiy odat hozirgi vaqtda, asosan yer, meros, nikoh va oilaviy munosabat-

larni tartibga solishda Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining ayrim davlatlarida 

qisman qo‘llanilmoqda.

«Presedent» – lotincha praecedens 

so‘zidan olingan bo‘lib, «ilgarida bo‘luvchi», 

«oldin sodir bo‘lgan» degan ma’noni anglatadi.

Davlat organlari, jumladan, ma’muriy boshqaruv hamda sud organlari 

o‘zlarining ijtimoiy munosabatlarni boshqarish, tartibga solish jarayonida o‘ziga 

xos, ba’zan noyob (original) qarorlar qabul qiladilar. Ularning bir o‘rni kelganda 

qabul qilgan qarorlari tarixan keyingi davrlarda faoliyat yurituvchi davlat or-

ganlari uchun namuna bo‘lib xizmat qilishi hollari uchrab turadi. Shunga ko‘ra, 

presedent – muayyan ishni ma’muriy organ yoki sud organlari tomonidan 

ko‘rib chiqishda boshqa organ va sudlar tomonidan aynan shunga o‘xshash 

ish bo‘yicha ilgari chiqarilgan qarorning qo‘llanilishidir. Presedent huquqning 

manbayi sifatida ilgari qadimgi Rimda qo‘llanilgan. O‘tgan butun tarixiy davr 

nuqtayi nazaridan xulosa qilganda, yuridik presedent huquq shakli (manbayi) 

sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgi davrda dunyoning anglo-sakson 

huquqiy tizimiga asoslanuvchi davlatlarida yuridik presedentning huquq man-

bayi sifatida o‘rni beqiyosdir. Ammo, Yevropa qonunchiligi va roman-german 

huquqiy tizimiga mansub davlatlar sud amaliyotini huquq shakli sifatida tan 

olmaydilar. 

Yuridik presedent deb, ma’muriy yoki sud organining muayyan ish bo‘yicha 

chiqarilgan yozma yoki og‘zaki qarorini, kelgusida xuddi shunga o‘xshash ishlar-

ni ko‘rib chiqishda asos sifatida qo‘llanilishiga aytiladi. Yuridik presedent turlari 

shartli ravishda ma’muriy presedent va sud presedentiga bo‘linadi.

Ma’muriy presedent – ma’muriyatning jamiyatni boshqaruv sohasidagi 

ayrim ishlar yuzasidan qabul qilgan qarorini, kelgusida xuddi shunga o‘xshash 

ishga asos sifatida qo‘llashi uchun xizmat qilishi tushuniladi. 

Sud presedenti – sud organining biror-bir ish yuzasidan qabul qilgan 

qarorini, kelgusida xuddi shunga o‘xshash ishga nisbatan namuna tarzida 

qo‘llashiga aytiladi.

Huquqiy presedent umumiy ma’noda talqin etilsa-da, uning tarkibidagi sud 

yoki ma’muriy presedentlar bir-biridan keskin farq qiladi. Albatta, huquqning 

presedent shakli sifatida sud yoki ma’muriy organlar yangi huquqiy normalar