Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Huquqiy odat – 

huquqning tarixiy 

manbayi

2-§.

---

198

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

tomonidan tasdiqlangani, bajarilishining majburiyligi va davlatning majburlov 

kuchi bilan ta’minlanishi bilan ajralib turadi. Odat o‘tmish bilan bugungi kunni 

bog‘lab turadi. Jamiyatda shunday odatlar borki, davlat ularni qo‘llab-quvvat-

laydi va rag‘batlantiradi. Masalan, ommaviy hashar tadbirlari, Navro‘z bayrami 

va boshqalar. Odat insonlar o‘rtasida bir xil holatning ketma-ket takrorlanishi 

natijasida shakllanadi. Odatning davlat tomonidan ma’qullanishigina unga ras-

miy, yuridik ahamiyat baxsh etadi, shunda u umummajburiy talabga aylanadi 

va u davlatning kuchiga tayanadi.

Yuqoridagi tahlillar asosida quyidagi ta’rifni ifoda etish mumkin. 

Huquqiy 

odat – uzoq davr mobaynida amalda bo‘lishi natijasida shakllangan va davlat 

tomonidan umummajburiy qoida sifatida tan olingan yurish-turish qoidasidir.

Mamlakatimiz misolida oladigan bo‘lsak, O‘zbekistonning mustaqillikka-

cha bo‘lgan davrida Navro‘z, Qurbon hayiti, Ro‘za hayiti kabi diniy bayramlar 

odat tarzida, ayrim hollarda yashirin ravishda o‘tkazilar edi. O‘zbekiston mus-

taqillikni qo‘lga kiritgach, yo‘qotilgan milliy va ma’naviy qadriyatlarni tiklash 

maqsadida Navro‘z, Qurbon hayiti va Ro‘za hayiti kabi milliy qadriyatlarimizni 

rasmiy ravishda bayram sifatida e’tirof etib, shu kunlar dam olish kunlari, 

deb e’lon qilindi va mehnat qonunchiligida dam olish kunlari sifatida belgilab 

qo‘yildi. Mamlakatimizdagi ayrim odat qoidalari, nafaqat huquqiy odatga, balki 

umummajburiy bo‘lgan xulq-atvor qoidasiga aylantirildi.

Turli davlatlarda huquq manbalari tizimida huquqiy odatning roli va o‘rni 

turlicha bo‘lgan. Masalan, Angliyada huquqiy odat o‘z kuchi bilan harakatlana 

olmasligi, balki davlatning kuchi bilan qo‘llab-quvvatlab turilganligi haqida 

shubha yo‘q. Huquqshunos olimlarning fikricha, huquqiy odat davlat paydo 

bo‘lmasdan oldin ham bo‘lgan, chunki ibtidoiy jamiyat davrida ham odamlar va 

jamoalar o‘rtasidagi ayrim ijtimoiy munosabatlar huquqiy odatga asoslangan 

holda tartibga solingan. Masalan, bir shaxsning qabilada o‘rnatilgan tartib-qoi-

dani buzishi, uni qabila oldida izza qilishga sabab bo‘lgan. U og‘ir qilmish sodir 

etgan taqdirda esa, qabiladan haydab yuborilgan. Umuman, ko‘rinib turibdiki, 

odat hukmron bo‘lgan vaqtlarda davlatning majburlov kuchisiz ham ijtimoiy 

munosabatlar tartibga solingan. 

Huquqiy odat quyidagi xususiyatlarga ega: 

birinchidan, mahalliy ahami-

yatga molik, chunki huquqiy odat uncha ko‘p bo‘lmagan bir guruh odamlar 

o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tartibga soladi, ya’ni ma’lum bir urug‘ yoki 

qabila irodasini o‘zida ifoda etadi; 

ikkinchidan, huquqiy odat, qisman din bilan 

bog‘liq bo‘lib, ko‘pgina munosabatlarni tartibga solishda dinga asoslanadi va 

tayanadi. Jumladan, o‘z otasini urgan farzand nafaqat qonun bilan jazolanadi, 

balki uning qilmishi bir vaqtda og‘ir gunoh sanalib, xudoning qattiq qahriga 

uchrashiga sabab bo‘lishi e’tirof etiladi.

---