Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Davlat  

tipologiyasi

4-§.

---

79

III bob.

 Davlat haqida

umumiy ta’limot

Davlat tipologiyasi – davlatning mohiyatan o‘ziga xos xususiyatlarini 

ajratish yoki biror tipga mansubligini belgilashda foydalaniladigan ta’limot, 

bilimlar tizimidir. Davlat tipologiyasida davlatlarni muayyan mezonlar aso-

sida turlarga ajratish, tasniflash amalga oshiriladi. Huquqshunoslik fanida 

davlat tipologiyasini o‘rganishda ikki xil yondashuvni, ya’ni 

formatsiyaviy 

(tarixiy materialistik) va 

sivilizatsiyaviy (ma’rifiy) yondashuvni ko‘rsatish 

mumkin.

Formatsiyaviy yondashuvning mohiyati shundaki, ijtimoiy-iqtisodiy 

formatsiyalarning almashinuvi ijtimoiy inqiloblar natijasida sodir bo‘ladi va bu 

davlatning bir tarixiy tipidan boshqa, undan yuqoriroq ikkinchi tipiga o‘tishini 

nazarda tutadi. Formatsiyaviy yondashuv fanda sinfiy yondashuv deb ham 

yuritilib, unda davlat tipologiyasining asosiy mezoni ijtimoiy-iqtisodiy for-

matsiyalar hisoblanadi. Mazkur tipologiyada, birinchidan, davlatlar muayyan 

ijtimoiy-iqtisodiy omillar asosida tiplarga ajratiladi; ikkinchidan, davlat-

larning tabiiy-tarixiy xususiyati ularning o‘z taraqqiyotida ma’lum bosqichlarni 

o‘tishini ko‘rsatadi.

Formatsiyaviy yondashuv bir tipdagi davlatning boshqasiga faqat sotsial 

inqilob orqali o‘tishini tan oladi. Ushbu tipdagi davlatlarda hokimiyat hukm-

ron sinfning manfaati uchun xizmat qiladi. Ya’ni, davlatning ijtimoiy vazifasi 

sinfiy manfaatlarni amalga oshirishdan iborat bo‘ladi. Masalan, quldorlik dav-

lati – quldorlarning, feodal davlat – yirik yer egalarining irodasini ifodalaydi. 

Shunday qilib, davlat va huquqqa formatsiyaviy yondashuv aniq ifodalangan 

sinfiy xususiyat kasb etadi. Bunda ishlab chiqarish munosabatlari tipiga ko‘ra 

quldorlik, feodal, kapitalistik va sotsialistik davlat turlarini ajratib ko‘rsatish 

mumkin.

An’anaga ko‘ra, 

quldorlik davlati tarixdagi birinchi davlat tipi hisobla-

nadi. Ushbu davlat tipining paydo bo‘lishi eramizgacha bo‘lgan IV-III asrlarga 

to‘g‘ri keladi. Bunday davlatlar Qadimgi Misr, Qadimgi Bobil, Qadimgi Xitoy, 

Qadimgi Hindiston va ikki daryo oralig‘ida paydo bo‘lgan. Quldorlik davlati 

tizimi Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rim antik davlatlarida eng to‘liq tarzda 

rivojlangan.

Ekspluatatsiya shaklining o‘zgarishi quldorlik tipidagi davlatning 

feodal 

davlati bilan almashishiga olib keldi. Yevropada uning paydo bo‘lishi yangi 

eraning V–XI asrlariga to‘g‘ri keladi. Feodal jamiyatning asosini feodallarning 

yerga bo‘lgan xususiy mulkchiligi tashkil etar edi, feodal davlat esa feodallar 

sinfining diktaturasi sifatida maydonga chiqadi.

Ishlab chiqarishning yanada o‘sishi, savdo va sanoatning rivojlanishi yan-

gi davlat tipi – 

kapitalistik davlatning paydo bo‘lishiga olib keldi. O‘zgalar 

mehnatidan foydalanishning kapitalistik shakli quldorlik va feodal shakllardan 

---