Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

«huquqiy ta’sir etish» va «huquqiy 

tartibga solish» iboralarining ma’nosini tahlil qilish lozim. Bunda eng av-

valo, «ta’sir etish» va «tartibga solish» tushunchalarini aniqlash talab etiladi, 

chunki ular aynan bir ma’noli so‘zlar emas. «Tartibga solish» iborasi lotincha 

«regulo» so‘zidan olingan bo‘lib, qoida, batartiblash, yo‘lga qo‘yish, bir narsani 

ikkinchisiga muvofiqlashtirish ma’nosini anglatadi. «Ta’sir etish» iborasi esa, 

biror narsaga xatti-harakatlar tizimi vositasida yondashib, uni o‘zgartirishga 

erishishdir. «Ta’sir etish» tushunchasi o‘z hajmiga ko‘ra «tartibga solish» 

kategoriyasidan keng. Ta’sir etish ham huquqiy normalar yordamida xulq-

atvorni tartibga solishi, ham boshqa huquqiy vositalar va usullar orqali kishilar 

xulq-atvorini o‘zgartirishga erishishi mumkin.

Yuridik adabiyotda ba’zi tadqiqotchilar huquqiy tartibga solish tushun-

chasiga inson ongi va xulq-atvoriga huquq ta’sir etishining barcha turlarini 

kiritadilar, boshqa olimlar esa, mafkura va tarbiyani huquqiy tartibga solish 

mazmunidan tashqariga chiqaradilar. Ikkinchi yondashuv tarafdorlarining fikri 

ancha jo‘yali ko‘rinadi. Unga muvofiq, huquqiy tartibga solish – huquqning 

ijtimoiy munosabatlarga maxsus yuridik vositalar tizimi yordamida ta’sir etish-

dir. Chunki, hamma huquqiy hodisalar ham ijtimoiy munosabatlarni tartibga 

solishga qodir emas. Demak, «ijtimoiy munosabatlarga huquqiy ta’sir etish» 

iborasi nisbatan keng tushuncha bo‘lib, o‘z mazmuniga jamiyat hayotiga huquq 

ta’sirining barcha yo‘nalishlari va shakllarini qamrab oladi. Huquqning bunday 

ta’siri – normativ (umummajburiy) regulyatorlik, mafkuraviy va tarbiyaviy 

shakllarda namoyon bo‘ladi. Huquq ishlab chiqarish (iqtisodiy) munosabat-

---