Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

XVI bob. HUQUQIY TIZIM VA HUQUQIY ISLOHOT

Huquqiy tizim 

tushunchasi va 

mohiyati

1-§.

---

341

XVI bob.

 Huquqiy tizim

va huquqiy islohot

rish, ular orasidagi bog‘liqliklarni ochib berish ehtiyoji vujudga keladi. Bu 

vazifani aynan tizimli tadqiqotlar hal etadi.

Huquqiy hodisalarga tizimli yondashuv ularni mukammal o‘rganishga 

ko‘maklashadi. Huquqiy hodisalar – insonlar irodasining mahsuli. Aynan in-

sonlar, ularning uyushmalari siyosiy institutlarni vujudga keltiradi hamda 

huquqiy hodisalarni rasmiylashtiradi. Mazkur siyosiy institutlar va huquqiy 

hodisalar yig‘indisi o‘zaro aloqada bo‘ladi va yaxlit bir butunni tashkil etadi. 

Tizimning xususiyati shunda ifodalanadiki, uning tegishli qismlari bir butunga 

birlashadi. Qismlar yaxlitlikni hosil qiladi va aksincha yaxlitlik qismlarni bir-

lashtiradi, ularning mohiyati, mazmuni va shakllarini, tizim tarkibidagi o‘rni 

va vazifasini belgilab beradi. 

«Huquqiy tizim» tushunchasi yuridik fanga XX asrning so‘nggi choragida 

kirib kelgan bo‘lib, u bugun siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy tizimlar bilan bir qatorda 

namoyon bo‘lmoqda. Huquqiy tizim huquqqa oid tushunchalar, huquqiy insti-

tutlar, huquqiy jarayonlar va boshqa barcha huquqiy voqelikni o‘zida mujas-

samlashtirgan holda ular o‘rtasidagi aloqadorlikni ifodalaydi. Huquqiy tizim, 

o‘z navbatida, davlat va jamiyatning huquqqa munosabatini aks ettiradi. Yuqori 

darajada rivojlangan huquqiy tizim nafaqat huquqni ijod qiluvchi, uni amalga 

oshiruvchi hamda muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida qulayliklar yaratadi, 

balki butun jamiyatni huquq talablari doirasida hayot kechirishini ta’minlaydi.

Huquqiy tizimni alohida o‘rganish va unga baho berishda quyidagi muhim 

jihatlarga e’tibor qaratish lozim:

– huquqiy tizim tushunchasi (mazmuni);

– huquqiy tizimning tarkibi (tuzilishi);

– huquqiy tizimning amal qilish doirasi (makonda va zamonda);

– huquqiy tizimning o‘ziga xos xususiyatlari (belgilari).

Huquqiy tizim tushunchasini tahlil etishda, mamlakatimiz va xorijiy dav-

latlar olimlarining fikrlariga e’tibor qaratish lozim. Ushbu tushuncha huquqshu-

noslar tomonidan turlicha talqin etiladi. Ba’zi mualliflar 

«huquqiy tizim»ni 

«huquq tizimi» iborasi bilan bir xil deb tushunadilar, boshqa olimlar esa, maz-

kur tushuncha doirasida huquqiy normalar va huquqiy munosabatlarning o‘zaro 

daxldorligini nazarda tutadilar. Uchinchi guruh mutaxassislar «huquqiy tizim 

tushunchasi normativ tuzilma sifatida huquqning tuzilishini, vakolatli organ-

larning huquq ijodkorlik va huquqni qo‘llash sohasidagi faoliyatlarini qamrab 

oladi», deb ta’kidlaydilar

1

. Akademik V.S. Nersesyansning fikricha, huquqiy 

tizimni ta’riflash, o‘z mohiyatiga ko‘ra, huquqni umumiy tushunishni, shartli 

ravishda «huquqiy tizim» so‘zi bilan almashtirilishini bildiradi

2

.

1 

Алексеев С.С. Общая теория права. Т.1. – М., 1981, – 87–88-betlar.

2 

Проблемы общей теории права и государства / Отв. ред. В.С. Нерсесянц. – М., 2000. – 450-bet.

---