Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

496

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Hokimiyatning bo‘linishi yordamida davlat huquqiy usulda tashkil topadi 

va faoliyat ko‘rsatadi: davlat organlari bir-birining o‘rnini bosmay o‘z vakolat-

lari doirasida ish olib boradilar; qonunchilik, ijro va sud hokimiyatini amalga 

oshiruvchi davlat organlarining o‘zaro munosabatlarida muvozanat, mutanosiblik, 

o‘zaro nazorat o‘rnatiladi.

Hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga 

bo‘linishi prinsipi ularning har biri mustaqil ish ko‘rishi va boshqa tarmoqlar 

ishiga aralashmasligini anglatadi. Bu prinsip izchil amalga oshirilgan taqdirda 

u yoki bu hokimiyat tarmog‘ining boshqa tarmoq vakolatini o‘zlashtirish im-

koniyatiga chek qo‘yiladi. Hokimiyat tarmoqlarining «o‘zaro muvozanat va 

cheklovlar» tizimi yaratilsa, hokimiyatning bo‘linishi prinsipi yashovchan xu-

susiyat kasb etadi. Mazkur tizim bir hokimiyat tarmog‘i boshqa tarmoq vako-

latlarini qonunga xilof ravishda tortib olish imkoniyatini cheklaydi va davlat 

organlarining normal faoliyatini ta’minlaydi. 

Hozirgi ilg‘or demokratik davlatlarda davlat hokimiyatining klassik «uch 

tarmoq»qa bo‘linishi bilan bir qatorda, uning federativ tuzilishi ham hokimiyat-

ni taqsimlash va nomarkazlashtirish usuli hisoblanishiga e’tibor berish lozim. 

Demokratik jamiyat uchun hokimiyatning bo‘linishi prinsipi ayniqsa 

muhimdir. U nafaqat davlat organlari o‘rtasida mehnat taqsimotini, balki dav-

lat hokimiyatining bir qo‘lda jamlanishi, avtoritar yoki totalitar hokimiyatga 

aylanishining oldini oluvchi barqarorlik, «taqsimlanganlik»ni ifodalaydi. Bu 

prinsip demokratik jamiyatda har uch hokimiyatning ham bir xil, teng kuchga 

ega ekanligi, bir-birini muvozanatga solish va cheklash vositasi bo‘lib xizmat 

qilishi, biri boshqalaridan ustun bo‘lishiga, masalan, boshqaruv hokimiyati av-

toritar hokimiyatga, qonunchilik hokimiyati esa – boshqaruvni ham, odil sud-

lovni ham bo‘ysundirgan totalitar hokimiyatga aylanishiga yo‘l qo‘ymasligini 

nazarda tutadi. Biroq, hatto hokimiyatning bo‘linishi talabi bajarilgan, «o‘zaro 

muvozanat va cheklovlar» tizimi yaratilgan bo‘lsa ham davlat albatta, huquqiy 

bo‘lavermaydi. Shu bois huquqiy davlatning navbatdagi belgisi – qonun ustu-

vorligi belgisi alohida ahamiyat kasb etadi. 

Huquqiy davlatda biron-bir davlat organi, mansabdor shaxs, jamoa yoki 

jamoat tashkiloti, biron-bir odam qonunni buzishi mumkin emas. Qonunni buz-

ganlik uchun ular qat’iy yuridik javobgarlikka tortiladi. Qonunning ustunligi 

to‘g‘risida so‘z yuritilar ekan, bu barcha qonun osti hujjatlari qonunga muvofiq 

bo‘lishi lozimligi, mansabdor shaxslar uni bajarishdan bo‘yin tovlamasligi yoki 

uni buzmasligi nazarda tutiladi. Bundan tashqari, barcha oddiy fuqarolar ham 

o‘z faoliyatida qonunga rioya qilishlari lozim. Buning uchun ular qonun maz-

munidan xabardor bo‘lishlari kerak. 

---