Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

45

II bob.

 Davlat va huquqning

vujudga kеlishi

yozgan edi: «Sivilizatsiya davridagi politsiyaning eng razil xizmatchisi ham 

urug‘doshlik jamiyatining hamma organlarini birga qo‘shib olganda, ulardan 

ko‘ra ko‘proq «avtoritet» ega bo‘ladi; lekin sivilizatsiya davrining eng qudratli 

knyazi va eng buyuk davlat arbobi yoki lashkarboshisi eng kamtarin urug‘ 

oqsoqoli qozongan obro‘ni orzu qilsa bo‘ladi»

1

.

Urug‘ oqsoqollari va harbiy boshliqlari istalgan vaqtda umumiy yig‘ilish 

tomonidan almashtirilishi mumkin bo‘lgan, ular o‘z funksiyalarini urug‘ning 

nazorati ostida amalga oshirganlar. Urug‘ yig‘ilishining qarori uning hamma 

a’zolari uchun majburiy bo‘lgan.

Ibtidoiy tuzumdagi ijtimoiy hokimiyat ancha obro‘li, real va samarali 

boshqarishga qodir bo‘lgan. «U vaqtda odatlar hukmron bo‘lganini, obro‘, hur-

mat, urug‘ oqsoqollarining azm-ixtiyorlari borligini ko‘ramiz, bunday azm-ixti-

yor ba’zan xotinlarda bo‘lganini ko‘ramiz, lekin boshqalarni idora qilmoq uchun 

va idora qilish maqsadida, idora qilish manfaatlarini ko‘zlab majbur qiladigan 

ma’lum apparatga, zo‘rlaydigan apparatga sistematik va doimiy ravishda ega 

bo‘lib turish uchun ajralib chiqqan alohida turdagi kishilarni hech qayerda 

ko‘rmaymiz»

2

.

Ijtimoiy hokimiyat organlari va vakillarida jamoat fikridan boshqa hech 

qanday majburlash usuli bo‘lmagan. Kishilar jamiyatda amal qiladigan xulq-

atvor va yurish-turish qoidalariga so‘zsiz rioya qilganlar. Bordi-yu urf-odat, ax-

loq va din qoidalari buzilsa, bu holatni butun urug‘, uning yig‘ilishi muhokama 

qilardi. Qoidalarni buzgan kishini izza qilish, unga tanbeh berish, ogohlanti-

rish, urug‘dan quvib yuborish kabi jamoat ta’sir choralari qo‘llanilgan. Adabi-

yotlarda ko‘pchilik qabilalar ichida 

tabu

 – taqiqlov qoidalari bo‘lganligi e’tirof 

etiladi. Bu ibtidoiy tuzum uchun alohida ahamiyatli normalar tizimi hisoblan-

gan. Tabu aksariyat holda diniy asosdagi taqiq bo‘lib, ma’lum xatti-harakatga, 

predmetga, so‘zlarga va boshqalarga qo‘yilgan. Uni buzish ruhlar va xudolarning 

qahrini qo‘zg‘atadi, deb ayovsiz jazo qo‘llanishini nazarda tutgan.

Yuqorida keltirilgan fikrlar, ijtimoiy hokimiyatning xususiyatlari ibti-

doiy jamoa tuzumi davrida hokimiyat klassik shaklda bo‘lganligini, o‘z-o‘zini 

boshqarish va ibtidoiy demokratiya ko‘rinishida bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ibtidoiy 

tuzumda amal qilgan xulq-atvor va yurish-turish qoidalari yig‘indisi sotsial 

normalarni tashkil qilgan. Sotsial normalar turmushdagi, mehnatdagi va 

oiladagi munosabatlarni tartibga solgan, barcha urug‘ a’zolarining irodasini 

ifodalagan. Sotsial normalarga amal qilish odat bo‘lgan, ular ixtiyoriy bajaril-

gan.

1 

Marks K. va Engels F. Ikki tomlik tanlangan asarlar, II tom, O‘zdavnashr, 1959. – 350-bet.

2 

Lenin V.I. To‘la asarlar to‘plami, 39-tom. – 79–80-betlar.

---