Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

144

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

o‘zgarganligi, umuman, MDH davlatlarida davlat hokimiyati konsepsiyasining 

qaytadan ko‘rib chiqilganligi haqida borayotir.

Hokimiyatlarning oqilona taqsimlanishi – davlat tuzilmalarining sama-

rali faoliyat yuritishi, suiiste’molliklarning bartaraf etilishi, inson huquq va 

erkinliklarining himoya qilinishi, umuman qonunchilikni ta’minlashning 

garovidir. Shuning uchun ham hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipining dav-

latchiligimiz  hayotiga real singdirilishi masalasi katta nazariy va amaliy 

ahamiyat kasb etadi.

Birgina quyidagi misolga murojaat etaylik. Prezidentlik lavozimining joriy 

qilinishi va keyinchalik uning takomillashib borishi ko‘pchilik respublikalarda 

parlament bilan ijroiya organlar o‘rtasida hokimiyat vakolatlarini qayta taqsim-

lash masalasini kun tartibiga qo‘ydi. Bu jarayonning ancha murakkabligi ayon 

bo‘lib qoldi. Dalil sifatida Rossiya Federatsiyasining parlamenti bilan hukumati 

o‘rtasida uzoq davom etgan keskin qarama-qarshilikni eslash kifoya. Tajriba 

shuni ko‘rsatadiki, respublikalarning parlamentlari prezidentlik hokimiyati bi-

lan «bahslashishga» layoqatsiz bo‘lib chiqdilar.

Hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipi mamlakatning aniq tarixiy shart-

sharoitlarini hisobga olgan holda oqilona joriy etilsagina, hokimiyat organlari-

ning muvozanati va tengligini ta’minlash mumkin. Mazkur prinsip hokimiyat 

egasi bo‘lgan subyektlarning o‘zaro munosabatlarini tartib (muayyan qolip, 

andaza)ga solish imkoniyatini beradi. Zero, ularning har biri o‘z sohasi doira-

sida mustaqil bo‘lib, boshqa hokimiyatga itoat etmaydi va so‘zsiz ijro etilishi 

mo‘ljallangan qarorlar (aktlar) qabul qiladi.

Biroq hokimiyatlar taqsimlanishini mutlaqlashtirish kerak emas, chun-

ki hokimiyatlarni o‘zaro birlashtirish, ular faoliyatini uyg‘unlashtirish lozim 

bo‘ladi. Buning uchun hokimiyatlarning mavqeini (maqomini) konstitutsiyaviy 

belgilash, chegaralash talab qilinadi. Biron-bir hokimiyatning qonun bilan mus-

tahkamlab qo‘yilgan «chegaralar»dan chetga chiqishi va boshqa hokimiyat-

larning vakolat doirasiga aralashishi mumkin emas.

Hokimiyatning har uch shaxobchasi, birgalikda yagona davlat hokimiyati-

ni tashkil etadi. Ulardan boshqa hech bir davlat organi hokimiyatga da’vogarlik 

qilolmaydi.

Hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipining muhim jihatlaridan biri shuki, 

unda hokimiyatning har bir shaxobchasi (tarmog‘i) qolgan ikki hokimiyat sub-

yektining har birini nazorat qilish huquqi va imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. 

Ammo bu nazorat – ustunlik emas. Nazorat huquqi nazorat qilinayotgan ho-

kimiyatning konstitutsiyaviy vakolatlarini o‘zlashtirib olish imkonini bermaydi.

Hokimiyatlar taqsimlanishi har bir hokimiyatning o‘z vakolati doirasida 

to‘laqonli hokimiyat egasi bo‘lishini taqozo etadi. Shu bois har qanday alohida 

---