Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

143

VI bob.

 Davlat mеxanizmi  

(apparati)

– qonun chiqaruvchi hokimiyat hech qanday sharoitda ijro etuvchi va sud 

hokimiyatini (yoki ulardan birini) amalga oshirmasligi lozim;

– ijroiya organlar hech qanday sharoitda qonun chiqaruvchi va sud ho-

kimiyatini (yoki ulardan birini) amalga oshirmasligi lozim;

– sud organlari hech qanday sharoitda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi 

hokimiyatni (yoki ulardan birini) amalga oshirmasligi lozim».

Hokimiyatlarning taqsimlanishi dunyoning hech bir mamlakatida, hatto 

ikki asrdan ortiq tarixga ega bo‘lgan AQSh da ham bunday radikal ko‘rinishda 

amalga oshirilgan emas. Bu uquvsizlik yoki istamaslik oqibati emas, balki 

jamiyatning real turmushini nazariy (mavhum mafkuraviy) qolipga solib 

bo‘lmasligi natijasidir. Lekin shunga qaramay parlament demokratiyasi rivoj 

topgan qator mamlakatlarda har bir hokimiyatning vakolat doirasi nisbatan 

mukammal belgilangan bo‘lib, unga boshqasi «bostirib» kirolmaydi. Faqat «bir-

biriga aloqador» masalalardagina, shunda ham qonun bilan belgilangan hol-

larda, turli hokimiyatlarning vakolatlari o‘zaro uyg‘unlashib ketishi mumkin. 

Ammo o‘z vakolatlari doirasida har bir hokimiyat mustaqil, o‘zaro teng va faqat 

qonunga itoat etadi.

1917–1991-yillar mobaynida Yer kurrasining oltidan bir qismiga teng 

hududda Sovet davlati hukm surganligi tarixiy hodisadir. U o‘ziga xos to-

talitar shakldagi davlat bo‘lib, «kommunistik» mafkuraga amal qilar edi. 

Sovet huquqshunoslik fani yetmish yil davomida hokimiyatlar taqsimlanishi 

to‘g‘risidagi mumtoz nazariyaning «oqilona mag‘zini», uning ilmiy va amaliy 

ahamiyatini inkor etib, xaspo‘shlab keldi.

Totalitar, ma’muriy-buyruqbozlik tuzumining barbod bo‘lishi oqibatida 

sobiq Sovet Ittifoqi vayronalarida bir qator yangi suveren davlatlar vujudga 

keldi. Sobiq Ittifoqdosh respublikalarning mustaqillikka erishish jarayoni de-

mokratlashtirish, umuminsoniy qadriyatlarni qayta tiklash, inson huquqlari va 

erkinliklari ustuvorligini tan olish, qonunning (huquqning) ustunligi, huquqiy 

davlat yaratish shiori ostida amalga oshdi. Yosh mustaqil davlatlarning 

shakllanishi jarayonlarida turli g‘oyalar va konsepsiyalarning paydo bo‘lishi 

tabiiy bir holdir. Shular jumlasidan hokimiyatlar taqsimlanishi nazariyasi ham 

keng tarqaldi. Bundan kutilgan maqsad – hokimiyatning suiiste’mol qilinishi, 

byurokratizm va siyosiy hayotdagi boshboshdoqlikdan saqlanishdan iborat. Ho-

kimiyatlar taqsimlanishi prinsipi deyarli barcha respublikalarning yangi konsti-

tutsiyalarida davlat tuzumining huquqiy asosi sifatida mustahkamlangan.

Konstitutsiyaviy qonunchilik sohasida bunday o‘ta mas’uliyatli qarorga 

kelinishi o‘z-o‘zidan bo‘lgani yo‘q. Gap siyosiy mexanizmlarning oddiygi-

na o‘zgarishi haqida emas, balki davlat qurilishining «demokratik» shakllari 

haqida jamiyatdagi chuqur singib ketgan eski stereotip (qolip)larning tubdan 

---