Июнь 2021 10-қисм Тошкент XORIJIY TIL O’RGANISHNING BOLA KOGNITIV RIVOJLANISHIGA PSIXOLOGIK TA’SIRI N.Sh. Yuldasheva FarDU psixologiya kafedrasi o’qituvchisi
Insonning atrofdagilar bilan muloqotga kirishish vositasi sifatida til muhim rol o’ynaydi.
Psixologiyada til deb murakkab muloqot tizimi va shu tizimni o’rganish qobilyatiga aytiladi.
Inson nutqining rivojlanishi psixik jarayonlariga qanday ta’sir qilishini o’rganuvchi soha
psixolingvistika deyiladi. Psixolinvistika bilan shug’ullanuvchi mutaxassislar psixolingvistlardir.
Ular insonda bir tilni rivojlanishi bilan birga ikkinchi tilning ham bir paytda rivojlanishidagi
o’ziga xos xususiyatlarga ham katta qiziqish bildiradilar. Ikkinchi tilni egallash davomida bolada
psixik o’zgarishlar sodir bo’ladi. Ikkinchi tilni o’zlashtirish nutqning o’sishiga olib keladi. Bu
esa bolaning boshqa kognitiv jarayonlarning faollashishiga sabab bo’ladi. Masalan, nutqning
rivojlanishi bola tafakkuri rivojlanishining bosh omili hisoblanadi.
Bola nutqi rivojlanayotgan bir paytda ikkinchi til o’rganishning foydali jihatlari juda ko’p.
Lekin, ikkinchi tilni o’rganish bolaning nutqi rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi degan noto’g’ri
fikr mavjud edi. Ya’ni, bola o’z tilini yaxshi egallamasadan avval boshqa tilni o’zlashtirishi
natijasida fikrlarni ifodalashda qiyinchiliklarga duch keladi deb hisoblashgan. Aslida, yangi tilni
o’rganish bolaning birinchi tilini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Chunki, bu davrda u
atrof-muhit bilan aloqaga kirishayotgan, do’st orttirayotgan va unda kognitiv rivojlanish ham
davom etayotgan bo’ladi.
0-3 yosh oralig’ida yosh bolalarning miya yarimsharlari ikkinchi tilni o’rganish uchun
juda mos keladi, chunki ayni shu davrda miya eng moslashuvchan bosqichda bo’ladi. Bundan
tashqari, 6 oylik bola til egallashning xususiyatlaridan yaxshigina boxabar bo’lib olishadi.
Ikki tillilik ostida o’sayotgan bola har ikki tilni o‘zlashtirishning o’ziga xos nozik jihatlarini
o’rganishni avtomatik tarzda namoyon qiladi. Ikkinchi tilni o’zlashtirish xuddi oddiy mator
harakatlarni amalga oshirishdek oson kechadi. Vashington universiteti olib borgan tajribaga ko’ra,
olti yoshgacha bo’lgan bolalarning 27 foizi boshqa tilni o’rganishmoqda va bu ularning ona
tillariga salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Til o’zlashtirayotganda bolalar kattalardek gramatik qoidalar
va amaliy foydalanish haqida o’ylashmaydi. Bolalar intonatsiya shakli, qurilishi, tovushlar va
so’zlarni qabul qilib ikkinchi tilni oson egallashadi. Ikki tilli bolalarning biror narsaga e’tibor
qaratishi va javob reaksiyalarini o’zgartirish qobilyati yuqori bo’lishi mumkin. Bu esa bolada
kognitiv moslashuvchanlik ustunligini ko’rsatadi. Ikki tili bola atrofdagilar bilan muloqotga
kirishgan paytda miyada ikki tildan birini tanlash jarayoni faollashadi. Bola ulardan birini tanlab
ikkinchisini rad etadi. Bu esa diqqatning moslashuvchanligini oshiradi. Interferensiya miyaning
ichki majoroni hal qilishga majbur qiladi, bu esa ongni bilim muskillarini kuchaytiradigan
mashqni beradi. Bundan tashqari, ikki tilli bolalar kognitiv jarayonlar nomoyon bo’lishida bir
tilli bolalardan farqlanadi. Misol uchun bilingual bolalar shovqinli xonada boshqa tengqurlariga
nisbatan kelayotgan ta’sirlarni ajratadi va unga javob qaytara oladilar.
Ba’zi olimlar ikki tildan foydalanish bola miyasida adashishlarga olib keladi degan fikrni
bergan. Ya’na boshqa bir fikrlarga ko’ra, ikki tilni o’rganish bolada shizofreniya va shaxslilikdagi
buzilishlarga olib keladi deb qaralgan. Ammo, bu kabi fikrlar o’z tasdig’ini topmagan. Ikkinchi
tilni o’zlashtirishning bola kognitiv komolotiga ijobiy ta’siri juda ham ko’p hisoblanadi. Ya’ni,
ular quyidagilar:
– Bola tafakkurini o’stiradi va so’z boyligini oshiradi
– Boshqa tilni o’rganish miya faoliyatini rivojlanishiga olib keladi
– Alzgeymer kasalligi bilan diagnos qilingan odamda kasallikning kechikishiga olib keladi
– Ikki tilli bo’lish tinglash qobilyatini yaxshilanishiga olib kelishi mumkin chunki, miya turli
xil tovushlarni ikki yoki undan ortiq tilda ajratish uchun ko’proq ishlashi kerak bo’ladi
– Ikki tilli bolalar oldin eshitmagan so’zlarini ham farqlash qobilyatiga ega bo’lishadi
– Bir tilli bolaga nisbatan ikki tilli bolaning xotira xususiyatlari ancha kuchli bo’ladi
– Ikki tilli bolalar bir ishdan ikkinchi ishga diqqatlarini tez ko’chira olishadi
– Ikki tilli bolalaring diqqati barqarorligi kuchli bo’ladi
– Ikkinchi tilni o’rganish mobaynida bolada dunyoni yangicha idrok qilish ko’nikmasi shak-
llanadi
