Тошкент 2020 Ўбекистон республикаси олий ва ўрта махсус



Download 5,33 Mb.
bet34/35
Sana25.02.2022
Hajmi5,33 Mb.
#309931
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   35
Bog'liq
ФИЗИКА ЛАБОРАТОРИЯ 2020-2021 11

Иш бажариш тартиби.
1.Дифракцион панжара тирқишдан 50-60 см узунликда оптик тагликка ўрнатилади.
2.Ёруғлик манбаи ток манбаига уланади ва дифракцион панжара орқали дифракцион манзара кузатилади.
3.Ёруғлик манбаи олдига фильтерлардан бири киритилади ва тирқишдан, тирқишнинг ўнг ва чап томонида жойлашган биринчи тартибли максимумларгача бўлган масофалар ҳамда ўлчанади.
4.Дифракцион максимумнинг 1-тартибигача бўлган ўртача масофа аниқланиб, тирқишдан дифракцион панжарагача бўлган масофа ўлчанади ва нисбат ҳисоблаб топилади.
5.Кичик бурчак учун бўлганлиги туфайли (4) тенгликдан ўрнига нинг қийматини қўйиб , қуйидаги тенгликни ҳосил қиламиз:
Ёруғликнинг тўлқин узунлиги формуладан 3 та максимум учун топилиб, уларнинг ўртача қиймати олинади.
6. Ўртача, абсолют ва нисбий хатоликлар ҳисобланади.
7. Юқоридаги ўлчашлар бошқа фильтирлар учун қайтарилади.
Ўлчаш ва ҳисоблаш натижалари қуйидаги жадвалга ёзилади.





(м)



(м)

(м)

(м)

(м)



(м)

(м)

(м)

(м)



Қзил ранг













































































































Кўк ранг













































































































НАЗОРАТ УЧУН САВОЛЛАР


1.Дифракция ҳодисасини тушунтиринг.
2.Гюйгенс-Френель принцпини тушунтиринг.
3.Якка учун тирқиш максимумлик ва минимумлик шартларини ёзинг.
4.Дифракцион панжара нима.
5.Дифракцион панжара учун максимум ва минимум шартларини ёзинг.
16-ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ
ФОТОЭФФЕКТ ҚОНУНЛАРИНИ ТЕКШИРИШ

Ишнинг мақсади: фотоэффект ходисасини физик мазмуни билан танишиш ва фотоэлемент хоссаларини ўрганиш.


Керакли асбоблар ва буюмлар: оптик таглик, эталон лампа, микроамперметр, фотоэлемент, лампали вольтметр, рангли фильтлар.
НАЗАРИЙ ҚИСМ
Ёруғлик таъсирида модда сиртидан электронларнинг уриб чиқарилишига фотоэлектрик ходисаси ёки ташқи фотоэффект дейилади. Учиб чиққан фотоэлектронлар туфайли вужудга келган (хосил бўлган) электр ток фототок дейилади. Ташқи фотоэффект асосан металларда ва металл оксидларида кузатилади. Мазкур фотоэффектдан ички ва вентилли фотоэффектлар мавжуддир. Ички фотоэффект ярим ўтказгичларда ва диэлектрикларда кузатилади. Бунда электронлар ёруғлик энергиясини ютиб, валент зонадан ўтказувчанлик зонасига ўтади (боғланган холатдан эркин холатга ўтади).
Икки тур электр ўтказувчанликка (электрон ва тешик ўтказувчанликка) эга бўлган ярим ўтказгичлар чегарасига ёки металл билан ярим ўтказгич чегарасига ёруғлик тушиши натижасида электр юритувчи куч пайдо бўлиш ходисаси вентилли фотоэффект дейилади. Фотоэффект ходисаси биринчи бўлиб рус олими А.Г.Столетов томонидан батавсил текширилган. Фотоэффектнинг қонуниятларини ўрганиш учун 1-расмда тасвирланган қурилмадан фойдаланилади.
1-расм
Анод ва катодга эга бўлган хавоси сўриб олинган шиша баллонинг деворлари ёруғлик ўтказмаслиги учун қорайтирилган. Ток манбаининг манфий қутби катодга уланган бўлиб, катодга ёруғлик фақат махсус кварц ойна билан қопланган дарча орқали тушади. Ёруғлик таъсирида катоддан ажралиб чиққан электронлар катод анод оралиғидаги майданда тезланиб анодга етиб боради. Натижада анод занжирида пайдо бўлган токни сезгир гальванометр G қайд қилади. Занжирдаги вольтметр V катод ва анод орасида кучланишни ўлчаш учун, реостат R эса бу кучланишни ўзгартириш учун хизмат қилади. Мазкур қурилма ёрдамида фототокнинг катод анод оралиғидаги кучланишга боғлиқлигини кўрсатувчи Iфқf(u) график фототокнинг вольт ампер характеристикаси (ВАХ) дейилади. Тушуётган ёруғлик оқимининг икки қиймати учун ВАХ 2-расмда тасвирланган.



iф

iТ

2-расм



ВАХ дан кўринишича, катод анод оралиғидаги кучланиш Uқ0 га тенг бўлгани хам фотоэлектронлар анодга етиб бориб фототокни хосил қилади. Кучланиш ортиб бориши билан фототокнинг қиймати хам ортиб боради, яъни анодга етиб бораётган фотоэлектронлар сони кўпайиб боради. Лекин акод катоднинг маълум бир кучланишдан бошлаб, берилган ёруғлик оқими учун фототокнинг қиймати ўзгармас бўлиб қолади. Фототокнинг бу қиймати тўйиниш токи дейилади. Катоддан ажралиб чиққан электронларнинг барчаси анодга етиб келиши натижасида пайдо бўлган ток қиймати тўйиниш фототоки дейилади. тўйиниш фототоки ёруғлик оқимига муттаносибдир, яъни қанча кўп ёруғлик тушса, шунчалик кўп электронлар ажралиб чиқади ( 2- расмда Ф21). Ёруғлик таъсирида катоддан ажралиб чиқаётган электронлар хар хил бошланғич тезликларга эга. Шунинг учун катод анод оралиғидаги майдон тормозловчи бўлганда хам (анод манфий катод мусбат потенциалга эга) анодга етиб келувчи электронлар мавжуддир. Тормозловчи майдон потенциал энергияси энг катта бошланғич тезликка эга электроннинг кинетик энергиясига тенг бўлган кучланишнинг қийматида фототок йўқолади, яъни анодга электронлар етиб келмай қолади. Кучланишнин бу қиймати тўхтатиш кучланиши Uт дейилади:
(1)
бу ерда е=1,610-19 Кл электроннинг заряди. Фототокнинг вольт ампер характеристикасини ўрганиш натижасида фотоэффектнинг қуйидаги қонунлари аниқланган:

  1. Муайян фотокатодга тушаётган ёруғликнинг спектрал таркиби ўзгармас бўлса, фототокнинг тўйиниш қиймати ёруғлик оқимига тўғри муттаносибдир, яъни: Iф =jФ (2)

бунда Iф фототок, j мутаносиблик коэффиценти бўлиб, у фотоэлементнинг интеграл сезгирлиги дейилади, ; Ф- ёруғлик оқими.

  1. Муайян фототокдан ажралиб чиқаётган фотоэлектронлар бошланғич тезликларининг максимал қиймати Vмак ёруғлик интенсивлигига боғлиқ эмас. Ёруғликнинг частотаси ортиб бориши билан фотоэлектронларнинг максимал тезлиги хам ортиб боради.

  2. Хар бир фотокатод учун бирор “қизил чегара” мавжуд бўлиб, ундан каттароқ тўлқин узунликка эга ёруғлик таъсирида фотоэффект вужудга келмайди. қ нинг қиймати ёруғлик интенсивлигига мутлақо боғлиқ эмас, у фақат фотокатод материалининг химиявий табиатига ва сиртнинг холатига боғлиқ.

  3. ёруғликнинг фотокатодга тушиши билан фотоэлектронларнинг хосил бўлиши орасида сезиларли вақт ўтмайди.

Юқорида зикр этилган қонунларнинг фақат биринчисигина ёруғликнинг электрмагнит тулқин назарияси асосида тушунтирилади. Аммо қолган учта қонунни бу назария тушунтира олмайди. Фотоэффект ходисасини тушунтириш учун Эйнштейн М.Планк гипотезасидан фойдаланибгина қолмай, балки уни ривожлантирди, хамда унинг фикрига кўра: ёруғлик квантлар тариқасида нурланибгина қолмай, балки ёруғлик энергиясининг тарқалиши хам, ютилиши хам квантланган бўлади. Демак, металл сиртига тушаётган ёруғликни квантлар оқими деб тасаввур қилиш керак экан. Бунда хар бир ёруғлик кванти энергияси қуйидагига тенг бўлади:
(3)
ифодада  ёруғлик кванти (фотон) энергияси,  ёруғликнинг тебраниш частотаси, h Планк доимийси, у hқ6,62 10-34 жс. Энергиянинг сақланиш қонуни қўллаб Эйнштейн фотоэффектни тушунтирди. Бунда металл сиртига тушаётган фотоннинг энергияси уларнинг ўзаро таъсирлашуви натижасида электрон энергиясига айланади. Агар шу энергия чиқиши катта бўлса ( h>А), фотоэффект рўй беради. Энергиянинг қолган қисми металлдан ташқарига чиққан фотоэлектроннинг кинетик энергиясига айланади. Шу фикрни математик тарзда қуйидагича ёзиш мумкин:
(4)
ифодани фотоэффект учун Эйнштейн формуласи дейилади. Эйнштейннинг мазкур формуласи ёрдамида фотоэффектнинг барча қонунларини тушунтириш мумкин. 4 формулага кўра, фотоэффект рўй бериши учун
(5)
бўлиши кифоя. Мазкур тенглик ёрдамида фотоэффектнинг қиизл чегарасини тушунтириш мумкин. Қизил чегара тушуётган ёруғлик фотоннинг частотасига боғлиқ бўлиб, унинг интенсивлигига асло боғлиқ эмас (интенсивлик деганда бирлик юзага тушаётган фотонлар сони тушунилади). Кўпчилик металлар учун қизил чегара спектрнинг инфра қизил қисмида жойлашаган бўлади. Ишқорий металлар учун эса у ёруғликнинг кўринувчи қисмида жойлашганлиги туфайли фотоэлементларда фотокатод ишқорий металлардан ясалади. Фотоэфект асосланган қурилма фотоэлемент дейилади (3-расм).


3-расм
Ичидан хавоси сўриб олинган кварц шишадан ясалган баллон фотоэлемент баллони фотоэлемент қобиғини ташкил қилади. Баллон ичида халқа кўринишида металл сим кавшарланган бўлиб, у анод вазифасини бажаради. Шиша баллоннинг ички сиртининг бир қисми цезий элементи атомлари ёки бирор бошқа бир элементнинг оксидлари билан қопланган бўлади. Мазкур юпқа қатламга сим кавшарланган бўлиб, у шиша баллондан ташқарига чиқариб қўйилади. Бу сим эса ток манбаининг манфий қутбига уланади. Металлнинг юпқа қатлами катод вазифасини бажаради. Катодга ёруғлик оқими тушиши учун катод рўпарасида баллон деворида кичик дарча қолдириб, баллоннинг қолган қисми ёруғлик ўткаймайдиган парда билан қопланади. Фотоэлементлар хозирги замон техникасида ва турмушда овозли кинода, фотоьелеграфда, узоқдан бршқа сисемаларда ва ҳ.к. ларда кенг қўлланилади.


Фотоэлементнинг сезувчанлигини ошириш учун баллон босими 1 Па атрофида бўлган инерт газ билан тўлдирилади. Фотоэлектронлар инерт газ атомларига ўралиб уларни ионлаштириши натижасида ток қиймати ортади. Бундай фотоэлементларда катод анод орасидаги кучланиш маълум қийматдан ортмаслиги керак, акс холда, газда мустақил газ разряди рўй бериб фотоэлементни ишдан чиқаради. Бу холда тўйиниш фототоки кузатилмайди.

Фотоэлементнинг хоссаларини текшириш



Download 5,33 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   35




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish