Тошкент – 002. 2 Тил ва нутқ

---

1 
1 
Н.Маҳмудов, А.Рафиев, И.Йўлдошев. 
Давлат тилида иш юритиш
(академик лицейлар учун дарслик) 
ТОШКЕНТ – 2002. 

---

2 
2 
Тил ва нутқ 
1-топшириқ.Матнни ўқинг. Тилнинг ижтимоий–маърифий вазифалари ифодаланган 
гапларни шарҳланг. 
Дунѐга келган ҳар бир бола ҳақиқий инсон бўлиб етишиши учун жуда кўп нарсаларни 
билиши керак.
У ўзига керакли билимни кўриб, эшитиб ва ўқиб ўрганади. Эшитиб ва ўқиб ўрганиш тил 
воситасида амалга ошади ва унинг имконияти чексиздир. Агар тил бўлмай , ҳар бир 
кишининг тириклиги унинг ўз тажрибасига асосланган бўлса эди, инсон шу кунгача ҳайвон 
қандай яшаса, шундай яшаган ва бугунги моддий, маънавий тараққиѐтга эришмаган бўларди. 
Тилнинг бирлиги, маърифий аҳамияти шундан иборатки, тил туфайли жамият 
аъзоларининг ҳар бирида ҳосил бўлган билим оммалашиб, унинг кўпчилик томонидан 
ривожлантирилишига имкон туҚилади. Шунингдек, уни давом эттиради. 
Тил илм олишда замон ва макон Қовини ўртадан кўтаради. У туфайли энг қадимги 
маълумотларга эга бўламиз, ҳатто келгусига оид маълумотларни ҳам оламиз. Тил туфайли 
сезги аъзолари билан билиб бўлмайдиган нарсаларни ҳам ўрганамиз. Кўриниши, шакли бир 
нарсаларнинг акси онгимизга ўрнашиши мумкин, лекин шаклсиз нарсаларни биз фақат сўз 
шаклида ўзлаштирамиз. Худди шунингдек, мавжудотнинг кўринмас ички жиҳатларини ҳам 
сўз шаклида ўзлаштирамиз ва тил воситаси билан ўзгаларга тушунтирамиз. 
Тилнинг ўрганиш ва ўргатишни осонлаштирадиган яна бир жиҳати шундаки, у
умумлаштириш хусусиятига эга. Сўз ѐрдамида биз мавжудотни ўрганиб, умумий
тушунчалар ҳосил қиламиз ва бу тушунчалар мавжудотнинг умумий хоссаларини 
ўрганишга, ҳатто уларнинг ҳақиқатини идрок этишга имконият туҚдиради.
(А.Рустамов. «Сўз хусусида сўз» китобидан) 
2 – топшириқ. Матн асосида қуйидаги саволларга жавоб беринг. 
1. 
Тил ижтимоий ҳодиса сифатида жамият тараққиѐтида қандай ўрин тутади? 

---

3 
3 
2. 
Тил ва маданият тушунчалари ўртасидаги боҚлиқлик нимадан иборат? 
3. 
«Тил робитаи воситаи оламиѐндур» (Аваз ¤тар) жумласини изоҳланг. 
4. 
Билим эгаллашда тил қандай вазифани бажаради? 
5. 
Фикрлаш билан сўзлаш ўртасидаги боҚлиқлик ва фарқни тушунтиринг. 
1-машқ. Гапларни кўчириб, ажратилган сўзларнинг маъносини изоҳланг. 
1. 
Ҳар бир миллатнинг тили икки хил ижтимоий вазифани бажаради: бир томондан, 
жамият аъзолари орасида ўзаро алоқа учун хизмат қилиб, уларни бирлаштиради, иккинчи 
томондан, бир миллатни бошқасидан ажралиб туришини таъминлайди. 2. Ҳар бир 
миллатнинг дунѐда борлиғин кўрсатадурган ойинаи ҳаѐти тил ва адабиѐтидир, Миллий 
тилни йўқотмак миллатнинг руҳини йўқотмакдур. (А.Авлоний). 3. Тилдаги ҳар бир сўз, 
унинг ҳар бир шакли инсон тафаккури ва туйҚусининг натижасидир, ўша тафаккур ва 
туйҚулар орқали сўз ѐрдамида мамлакат табиати ва халқ тарихи ифода этилган. 
(К.Д.Ушинский). 
4. 
Ки ҳар нени билмиш одамизот, Тафаккур бирла қилмиш одамизот. (Алишер Навоий). 
5. 
Ким равшан фикрласа, у равшан баѐн этади. (Н.Буало) 
6. 
Тил фикрни яратувчи органдир. Ақлий фаолият ва тил яхлит бутунликни ташкил этади. 
(В. фон, Гумбольдт). 7. Сўзлаш қобилияти ҳодисалар ичига киришнинг ягона ва бебаҳо 
воситасидир. (Л.Н.Толстой).