Toshbaqalar (/ˈt r. təs.ɪz/) sudralib yuruvchilar turkumi Testudinidae

Toshbaqalar (/ˈt.r.təs.ɪz/) sudralib yuruvchilar turkumi Testudinidae Testudinlar buyrug'i (toshbaqaning lotincha nomidan). Ular, ayniqsa, boshqa toshbaqalardan quruqlikda yashashi bilan ajralib turadi, boshqa toshbaqalarning ko'p turlari (hammasi emas) kamida qisman suvda yashaydi. Boshqa toshbaqalar singari, toshbaqalarda ham bor qobiq yirtqich va boshqa tahdidlardan himoya qilish. Toshbaqalardagi qobiq odatda qattiq va subordiyaning boshqa a'zolari singari Kriptodira, ularni himoya qilish uchun bo'yinlari va boshlarini to'g'ridan-to'g'ri chig'anoqqa tortib olishadi. Toshbaqalar orasida noyobdir umurtqali hayvonlar bunda ko'krak qafasi va tos suyagi kamarlari tashqarida emas, balki qovurg'a ichkarisida. Toshbaqalar hajmi jihatidan bir necha santimetrdan ikki metrgacha farq qilishi mumkin. Ular odatda kunduzgi bo'lish istagi bo'lgan hayvonlar krepuskulyar atrof-muhit haroratiga qarab. Ular odatda reclusive hayvonlar. Toshbaqalar dunyodagi eng uzoq yashaydigan quruqlikdagi hayvonlardir, garchi toshbaqaning eng uzoq umr ko'rishi munozarali masaladir. Galapagos toshbaqalari 150 yildan ortiq yashashi qayd etilgan, ammo Aldabra ulkan toshbaqasi nomlangan Advayta taxminan 255 yil yashagan bo'lishi mumkin. Umuman olganda, toshbaqa turlarining ko'pi 80-150 yil yashashi mumkin. Toshbaqalar (Testudines, yaʼni Cheloniea) — sudralib yuruvchilar turkumi. Tanasi suyakmuguz yoki suyakteri sovut bilan qoplangan. Sovut orqa (karapaks) va qorin (plastron) qalqondan iborat. Koʻpchilik T.ning tuzilishi qad. davrdan hozirgacha deyarli oʻzgarmagan. Sovutining uz. 12 sm dan 2 m gacha. T. koʻzi va hid bilish organlari yaxshi rivojlangan, lekin yomon eshitadi. Tishlari boʻlmaydi, jagʻi tumshuqqa oʻxshash muguz plastinkalar bilan qoplangan. Umurtqa pogʻonasi — boʻyin va dum boʻlimlari harakatchan, boshqa kismlari karapaks bilan birlashib ketgan. Sovutning boʻlishi tufayli oyoqlar kamari suyaklar, qovurgʻalar ostiga siljigan. 250 ga yaqin turi bor. 2 kenja turkum (yashirin boʻyinlilar va yonbosh boʻyinlilar)gaajratiladi. Yashirin boʻ yinlilar (Cryptodira) 8 oila: kaymansimon T., chuchuk suv T.i, quruklik T.i, dengiz T.i, terili T., yumshoq tanali T. va boshqalarni; yonbosh boʻyinli T. pelameduzasimonlar va ilon boʻyinlilar oilalarini oʻz ichiga oladi.
Ekologik jihatdan T. dengiz va quruqlik T.iga ajratiladi. Quruqdik T.i Antarktikadan tashqari barcha qitʼalarda va koʻpchilik o.da, dengiz T.i dunyo okeanining tropik va subtropik hududlarida, qisman, bareal qismida tarqalgan. Quruklik T.i sovuq tushganda qishki, qurgʻoqchilik paytida yozgi uyquga ketishi mumkin. Quruqlik va dengiz T.i, asosan, oʻtxoʻr, chuchuk suv T.i, odatda, etxoʻr (baliqlar, suvda va quruqlikda yashovchilar, umurtqasizlar bilan oziklanadi). T. bir necha oy oziqlanmasdan yashashi mumkin. Quruqlikda juftlashadi. Ayrim turlari yil davomida 3-martagacha va undan ham koʻp marta bir necha 100 tagacha tuxum qoʻyadi. Tuxumlari sharsimon yoki ellipssimon; quruqlik T.ida teri ohak poʻchoq, dengiz va chuchuk suv T.ida pust bilan qoplangan. Koʻpchilik turlarining inkubatsiya davri 2—3 oy (fil toshbakasiniki 6—7 oy). 2—3 yilda jinsiy voyaga yetadi. T.ning oʻsishi cheklanmagan, faqat voyaga yetgan davrida sekinlashadi. Bir necha oʻn yil, baʼzan 150 yilgacha yashaydi. Baʼzi T.ning goʻshti, yogʻi, tuxumi, baʼzan muguz qalqonidan foydalaniladi. Ayrim mamlakatlarda T.ni koʻpaytirib boqadigan fermalar bor. Oʻrta Osiyoda, jumladan, Oʻzbekistonda choʻl T.i Testudo harsfi eldi tarqalgan. Choʻl T.i bahor oylari uyqudan uygʻonadi; oʻsimlik maysalari bilan oziqlanib, qisman ekinlarga ziyon yetkazadi. Issiq yoz va sovuq qishda uyquga ketadi. Kuz quruq kelganida yoz uyqusi qish uyqusiga ulanib ketishi mumqin. T. soni kamayib borayotganligi sababli muhofaza qilinadi. 38 turi va kenja turi Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan.