Topshirdi : Fayzullayeva S

Friksion ishsizlik- bularga ish qidirayotgan yoki yaqin vaqtlar ichida ish bilan ta’minlanishni kutayotgan ishchi kuchlari kiradi. Ishsizlikning bu turi asosan mavsumiy ishlar, ishlab chiqarishlardagi eski modelning yangisi bilan almashtirilishi, ish yoki turar joylarini o’zgartirishlar, o’quv yurtlarini tugatish va shuningdek boshqa sabablardan kelib chiqadi. U doima mavjud bulib, ma’lum bir darajada kerakli deb hisoblanadi. Strukturali ishsizlik- bularga asosan ishsizlarning malakalarini o’zgartirishi va oshirishi, ma’lumot olishi, kasb egallashi lozim bo’lgan ishsizlar guruhlari kiradi. Friksion ishsizlik bilan strukturali ishsizlikning asosiy farqi shundaki, birinchisida ma’lum malaka va tajriba mavjud bo’ladi va undan foydalanib ish joylarini tezroq topib olishadi, ikkinchisida esa ishchi kuchi darxol va tezroq ish joylarini topa olmaydilar. Strukturali ishsizlik iste’mol bozori ma’lum mahsulotlar bilan to’ldirilganda va u mahsulotga ehtiyoj qolmaganda paydo bo’ladi. Davriy ishsizlik- bu asosan ishlab chiqarishning pasayishi natijasida ishchi kuchiga bo’lgan talabning kamayishidan paydo bo’ladi. Davriy pasayish tovar va xizmatlarga bo’lgan yalpi taklifning kamayishi, shunga muvofiq, yalpi taklifning kamayishini, va oqibatda aholini ish bilan bandligining qisqarishi va ishsizlikning o’sishini bildiradi. To’la ish bilan bandlik- barcha ishchi kuchining100% ish bilan ta’minlanganligini bildirmaydi. Aksincha, friksion va strukturaviy ishsizlik ilojsiz hol bo’lganligini hisobga olsak, biz mutlaq to’la ish bilan bandlilikka erishib bo’lmasligini tushunamiz. Agarda davriy ishsizlik bo’lmasa u holda to’la ish bilan bandlilikka erishiladi. To’la ish bilan bandlik davrdagi ishsizlik ishsizlikning tabiiy darajasi deyiladi. Bunga ish qidiruvchilar soni bush ish joylari soniga muvofiq kelsagina erishish mumkin. Ishsizlik tabiiy darajasining ikki holatini, ya’ni, birinchidan, u iqtisodiyotning ishlab chiqarish potensialidan to’liq foydalanayotganligini ko’rsata olmaydi, chunki amaliyotda ishsizlik darajasi “ ishsizlikning tabiiy darajasi”dan ko’proq bo’ladi, ikkinchidan, ishsizlikning tabiiy darajasi doimiy emas, chunki u qonun va milliy an’analar bilan bog’liq holda o’zgarishini bilishimiz lozim. Umumiy holda ishchi kuchi- ish bilan band va faol ish qidirib yurgan ishsizlarga bo’linadi. Ishsizlik darajasi deb- ishsizlarni ishchi kuchiga nisbatiga(% hisobida) aytiladi va uni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin. Ishsizlik darajasi= ( Ishsizlar/ Ishchi kuchi) x100. Inflyasiya bu yalpi tovar va xizmatlar bahosining ko’payishi va u bilan bog’liq pul birligi harid quvvatining tushib ketishidan iborat. Inflyasiya makroiqtisodiy beqarorlikni aks ettirib barcha mamlakatlar uchun uni tartibga solish yirik iqtisodiy muammo bo’lib hisoblanadi. Ayniqsa ishlab chiqarish tizimini bir iqtisodiy tizimdan ikkinchi bir iqtisodiy tizimga o’tayotgan mamlakatlarda bu ancha xavflidir. Chunki bu davr narxlarni erkinlashuvi va shunga muvofiq ularning umumiy darajasini keskin oshib ketishi bilan bog’liqdir. Shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki inflyasiya davrida barcha tovarlarning baholari ham oshavermaydi. Ba’zi tovarlarning baholari barqaror bo’lib tursa, ba’zilariniki esa tushishi mumkin. Demak, kengroq ma’noda inflyasiya- bu barcha tovar va xizmatlar o’sib borishini va shu bilan birga ba’zi tovarlarni baholari pasayishini, ba’zilarining sekinlik bilan o’sishini va boshqa birlarini keskin o’sib borishini bildiradi. Inflyasiya iqtisodiyot rivojlanishining haqiqiy ahvolini buzib ko’rsatib, boshqaruv jarayonini nihoyatda qiyinlashtiradi. Inflyasiya baho indeksi- deflyator va iste’mol narxlar indeksi yordamida aniqlanadi. Baho indeksi esa haqiqatdagi bahoning bazis bahoga nisbati bilan aniqlanadi.

R= Rx/Rb x100 yoki R= (118% /100%) x100=118 yoki18%

Hisobot yilida inflyasiyaning o’sish sur’ati quyidagicha aniqlanadi.

Inflyasiya o’sish sur’ati= ( I - I /I ) x100 %.

Bunda, I - joriy yilning narxlar indeksi,

I –o’tgan yilning narxlar indeksi.

Misol uchun1997 yili tovarlar bahosi150% teng bo’lgan, 1998 yili esa180% ga teng bo’ldi deylik. 1998 yilning inflyasiya sur’ati quyidagicha bulgan:

Is=(180-150/180)x100=6,7 Inflyasiyani miqdoran o’lchash uchun makroiqtisodiyotda“70-qiymat qoidasi” nazariyasidan ham foydalaniladi. Bu usul narxlarni barqaror o’sish sharoitida infliyasiya darajasi necha yilda ikki baravarga oshishini aniqlash imkonini beradi. Buning uchun70 ni yillik infliyasiya darajasiga bo’lish kifoya: Infliyasiya sur’ati ikki baravarga ko’payishi uchun zarur bo’lgan yil= 70 / narxlarning yillik o’sish darajasi(%) Misol uchun, yillik infliyasiya darajasi9,5% ga teng bo’lsa, taxminan etti yilu uch oydan keyin baho ikki martaga ko’payadi, ya’ni, (70:9,5=7,3). Real YAMM va jamgarmani necha yildan so’ng ikki marta oshishini hisoblash zarur bo’lgan hollarda“70-qiymat qoidasidan” foydalaniladi. Umuman mamlakat iqtisodiyotida infliyasiyaning kelib chiqish sabablarini aniqlash va ularni tahlil qilish eng dolzarb muammolardan biri bo’lib hisoblanadi. Infliyasiyaning ikki xil ko’rinishi mavjud: 1) Talab infliyasiyasi; 2) Jami taklifning kamayishidan kelib chiqadigan infliyasiya, ya’ni, taklif infliyasiyasi. II. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish bozor munosabatlarini shakllantirish yo’lidagi muqarrar jarayondir. U eng avvalo tanglik holatlariga barham berishga qaratiladi. Tanglik holati inqirozga uchrashning oldini olish uchun ishlab chiqarish, chiqarilayotgan Tovarning sifati va turini o’zgartirish yuzasidan chora tadbirlarni ko’rishga undaydi.Barqarorlashtirish - makroiqtisodiyotda muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishning keskin pasyishiga va ommaviy ishsizlikka yo’l qo’ymaslikdir. Jahon tajribasida barqarorlashtirish siyosatini amalga oshirishda bir necha xil yondashuvlar tarkib topgan. Birinchisi Monetar yondashuv u pulning qadrsizlanish darajasini pasytirib turishga, pul muassasini hamda to’lovga qodir bo’lgan jami talabni keskin kamaytirish hisobiga pul muomalasini barqarorlashtirishga asoslanadi. Ikkinchisi - ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatini rag’batlantirishga, iqtisodiyotda nomutanosibliklarga barham berishga asoslanadigan yondashuv. Bunda bir meyordagi qattiq moliyaviy va pul kredit siyosati Tovar bilan qoplashning iloji bo’lmagan ortiqcha talablarni cheklash bo’yicha tadbirlar bilan uzviy bog’lab beradi. Respublikada o’tish davrida makroiqtisodiy barqarorlika erishishda ikkinchi yondashuvga ustunlik beriladi. Barqarorlashtirish dasturini ishlab chiqishda, muvozanatga keltirilgan monetary siyosat asosiy tarmoqlar va ishlab chiqarishlarni tarkiban qayta tashkil qilishni qo’llab - quvvatlash siyosati bilan birga qo’shib olib borilishin zarur. Ana shu yondashuvlar negizida iqtisodiy barqarorlikka erishishning asosiy mezonlari :

1. 
   Ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga yo’l qo’ymaslik
   
2. 
   Ustuvor tarmoqlarda ishlab chiqarishni yuksaltirish uchun qulay sharoitlarni vujudga keltirish va rag’batlantirish
   
3. 
   Davlat budjeti va korxonlar moliyaviy ahvolining barqarorligini ta’minlash
   
4. 
   Pulning qadrsizlanishini to’xtatish
   
5. 
   To’lov balansi va davlat valyuta rezervlarining holatini yaxshilash
   
6. 
   Muvozanatlashtirilgan ijtimoiy siyosat asosida aholi turmush darajasini yaxshilash