Toponimika – Tarixiy o’lkashunoslik va turizmning asosiy manbalaridan biri

Diminutiv- lotin tilidan olingan swz bwlib, kichraytilgan, shakldan toponim yasalishi demakdir. Wzbekistonda-cha va aq bazon-ik effikslari diminutiv shakldagi toponimlar yasaydi: bunday toponimlar otlardan (Xisorak, Rudak), sifatlardan (Kukcha, Koracha, Saricha), etnonoimlardan (Durmoncha, Naymancha) yasalishi mumkin.
Metateza-lotin tilida metatesis-joy olmashtirish-swzdagi tovushlarning wrin olmashish (Besheg’och-Bechog’osh, Sayram-Sarem).
Metafora (grekcha-»kwchirich)-swzining kwchma manoda ishlatilishi (Mingbwloq-kwp buloq, Tuyatosh-katta qoya). Metanomiya (grekcha-»qayta nom qwyish»)-toponimikada joy nomining qushni obekt nomiga wtishi,asalan, dare nomining shah’ar, tuman nomiga aylanishi (Zarafshon daresi-Zarafshon shah’ri, Chirchiq daresi-Chirchiq shah’ri, Amudare-Amudare twmani).
Mikrotoponomiya (grekcha «mikro»-kichkina, «onoma»-nom)-kichik obektlar: buloqlar, quduqlar, dalalar, wtloqlar, jorlar, ywllar, kichik tepalar, kuchalar va h’atto atoqli otga ega bwlgan ayrim daraxtlarning nomlari.
Oronomiya-er yuzining relf shakllari-tog’lar, chuqqilar, qirlar, daralar, teksliklar, jarlar nomlarini urganadi. Speleonim-g’or nomlarini urganadi.
Polinimiya (grekcha-»polis»-shah’ar). Urbonomiya swzi h’am lotin tilidan olingan bwlib, «urbs»-shah’ar, ah’oli punktlari; xutor, ovul, qishloq, shah’archa, stantsiya, shah’arlarning nomlarini urgatadigan maxsus fandir.
Hozirgi vaqtda toponimistlar joy nomlarini faqat etimologik va semantik jih’atdangina emas, balki swz yasalishi jih’tidan h’am tah’lil qilmoqdlar. Masalan: Jizzax, Quqon, Ezevon, Galcha kabi toponimlar ikki komponentdan tuzilgan. Ammo, Qarshi (Saroy, qasr), Xisor (Qurg’on), Buxoro (bixara-ibodatxona), chim (qurg’on), en (bekat), ep (kanal) kabi nomlar mustaqil toponimlar shaklida uchraydi. Bazi toponimlar xalq o»zida qisqartilib aytilishi mumkin. Masalan: Taxta (Taxtakupir, Qum (Qumqishloq), Zax (Zaxarik).
Shunday qilib, toponimika uch printsipga asoslanadi: 1. Tarixni urganish; 2. Toponimlarning geografiyaga oid malumotnomalarini aniqlash; 3. asosiy qidirilaetgan toponimlarning barcha nomdagilarini ilmiy asosda aloh’ida-aloh’ida urganib, ulardan xulosa chiqarishdir.
Toponimika soh’asiga qiziqish ertaroqdan boshlangan. Masalan: XI asrdagi Maxmud Qashg’ariyning «Devonu lug’ot turk» asarida S.Remezov, M.V. Lomonosov, V.N.Tatishev, A.P.Sumarokov, G.V.Miller asarlarida uchraydi. Sibir-turk va mug’ul toponimikalariga rus arxeologi B.V.Radlov asos solgan. Geografik nomlarni ularning kelib chiqishi va tarixi Bilan bo»liq h’olda rganish, ularni klassifitsikatsiya qilish nisbatan yaqin vaqtlarda boshlangan. Bu soh’ada atoqli toponimikachi A.X.Vostokovning xizmati kata. XX asr boshlarida toponimik tadqiqotlar ancha keng quloch eydi. 2-jah’on urushidan oldingi davrda olimlardan A.İ.Sobolevskiy, N.Ya.Marr, S.V.Veselevskiy, V.V.Bartold, V.P.Semenov-Tyanshanskiy, V.G.Shostakovich toponimika soh’asida samarali ishlar qildi. Endilikda butun olimlar jamoasi toponomika tadqiqotlar yurgazmoqda. Bu soh’ada T.Nafasov («Qashqadare toponimikasi»), Sh.Qodirova («Toshkent mikrotoponimikasi») va E.Beshmatovlar wz h’issalarini qushib kelmoqda.
Respublika toponimikasini wrganishda Ya.G.Gulomov, R.N.Nabiev, A.R.Muxamadjonov F.Abdullaev, S.İbroh’imov, Wzbekistonda 1- toponimik kartoteka tuzishda ishtirok etgan X.T.Zarifov, geograflardan X.Xasanov, S.Koroev va boshqalarning ishlari diqqatga sazovordir.
2. Toponimikani wrganish malumot toplashdan boshlanadi. Malumot yig’ish ishini boshlashdan avval malumotlarni qanday va qaerlardan twplash h’amda kimlar bilan qanday mavzuda suh’bat wtkazishning h’ech bwlmaganda taxminiy ish rejasi va dasturi ishlab chiqilishi shart. Shu reja va dastur asosida puxta taergarlik ishlaridan swng dala tadqiqot ishlari wtkaziladi. Dalada tadqiq ishlarini amalga oshirish jaraenida ah’olidan eshitgan h’ikoya afsona va utmish h’aqidagi suh’batlarni h’amda boshqa materiallarni muntazam ezib boradigan maxsus daftar bulishi shart. Shundan swng surishtirish va suh’bat natijasida olingan malumotlarni tadqiq qilishda toponimik toifalar bwyicha maxsus kartotekalar tuziladi. Keyin shu asosda lug’atlar tuziladi. Tadqiq qilingan va turlangan toponimik malumotlar urkashunoslik muzeylarida aniqlanadi. Shuningdek, bu malumotlar maxsus kutubxonalarda aloh’ida bwlim qilib saqlanadi.
Toponimlardan nom olgan buyumlar, wsimlik, h’ayvonlar shu qadar kupki bazan h’atto ularninn etimologiyasi twg’risida uylab h’am utirmaymiz. Quqon arava, buxori qovun chust pichog’i kabi swzlarda usha joy nomlari h’amon esga kelishi mumkin. Quyida toponim nomlariga misollar keltiramiz.
Kimeviy elementlar: ameritsiy (Amerika).
Galliy (Frantsiyaning lotincha nomi Galliya).
Golmiy (Shvetsiyaning poytaxti Stokgolmning lotincha Golmiya), litetsiy (Parijning lotincha nomi-Lyutetsiya), ruteniy (Rossiya) va h’oqazolar.
Wsimlik va h’ayvonlardan olingan nomlar. Apelsin-gollandcha «xitoy olmasi» demakdik, srdinka-baliq (Sardiniya oroli nomidan olingan). Yorqshir-chuchqazoti (Angliyadagi York-shir grafligi).
Geologiya va geografiya atamalaridan olingan toponimlar, Agat-kimmatbah’o tosh (Sitsiliyadagi Akaita daresi nomidan, xalq tilida aqiq deyiladi). Alebastr-ok gips. (Misrdagi shah’ar va tog’). Xozarasp-ming ot, Sariosie-bosh tegirmon. Hindiqush-xshtd, qush-ulim, yani h’indlar wlimi manosini bildiradi.
Gazlamalar: Boston (AQSh shah’ri). Jersi (Normondiya-Frantsiya qirg’og’i yaqinidagi orol nomidan) va h’akoza.
Oziq-ovqat nomlari: Lagmon-(xitoycha) lag-uzun «mann»-xamir manto-»mon»-xamir, «to»-kolloday gwsht manosini bildiradi.
İchimliklar nomlari: Borjomi mineral suv (Graziya shah’ri) Essentuki (Shimoliy Kavkaz kukort shah’ri), Toshkent mineral suvi (Toshkent shah’rining nomi) va h’akozo.
Kitalar (materiklar) va dengizlar nomlaridan h’osil bwlgan toponimlar, Avstraliya-grekcha «Janubiy quruqlik» degan swz. (XIX asrdan shunday atalgan (Evropa osuri tilida ereb «qun botish», «Qorongulik», «G’arb» demakdir.
Osie –ruscha Aziya, xitoycha Yasiya, yaponcha Adziya. Bu nom dastlab Gomer dostonlarida tilga olingan. Miloddan oldingi V asrda Gerodot asrlarida Osie deb h’ozirgi Turkiyaning «arbiy qismi anglashilgan. Xullos, Osie nomi Wrta dengiz soh’illariga xos atoqli otdir. Bora-bora bu nom sharqiy erlarga h’am eyilib, umumlashib ketadi va avali Quyi Osie, swngra Buyuk Osie, Markaziy Osie singari ayrim qismlarni anglatuvchi nomlar paydo bwladi. Osie nomining manosi turlicha manba va adabietlarda turlicha izoh’langan: Aziya shah’ri nomidan, filosof Aziya ismidan, Aziya vodiysi nomidan kelib chiqqan deb faraz qilinadi, osuri tilida asu «kun chiqish tomon», «Sharq» manosida qullanilgan.
Qizil dengiz-arabcha «Baxri axmlar, grekcha Eritreya, Afsonaga kura, Eron shoh’i Eritr (Qizil qalpoq) bosib olgan va Nil tomon kanal qazilgan ekan. Bosqacha izoh’i: qir»oqlarida qiz»ish suv utlari va chiganoqlar kwp bwlganligidan shunday nom olgan.
Qora dengiz janubiy xalqlar tomonidan berilgan nom. Qora swzining «shimol», «salg’in» degan manosi h’am bor. Miloddan avvalgi IX-VII asrlarda yunonlar Qora dengizni «uzoq shimol» deb h’am atganlar.
O’rta dengiz-Evropa, Afrika va Osie wrtalarida joylashgan dengiz. Grekcha Meditrrano «Urta er» swzlaridan ruschaga aynan tarjima qilingan, wzbekcha shakli shunday qisqartirib olingan. Tarixiy sharq manbalarida kwpincha Rum dengizi, Shom dengizi nomlari bilan h’am mashh’ur bwlgan.
Lotin Amerikasi-Markaziy va Janubiy amerikada ispan va portugal tillari tarqalgan. Bu erda yashovchi xalqlarning asosiy qismi lotin tilida swzlashganligi uchun shunday nomni olgan. Balkon-Evropadagi yarim orol. Turkiy tillarda balkon, Balkan «tog’», «tog’li er» degan manoni aglatadi. Turkmonistondagi Balxan nomini turklar Evropaga kuchirgan bwlishi h’am mumkin. (V.F.Minorskiy).
Avstriya aslida nemischa Osterreyx: ost-»sharq», reyx «ulka», yani «sharqiy ulka» degan manoni bildiradi. Antroponimika-Turkiy «Axmet», arabcha «Axmad-maktovli, maktovga sazavor» degan manoni anglatadi. Baxmet turkiy «boy» eki Axmet arabcha Ah’mad swzlarining qushilishidan Baxmetov familiyasi vujudga kelgan. Saymon-turkiy «saymon» (abjir, chaqqon, dadil manolarida)-Saymonov familiyasi shunday olingan. Dashiq turkiy «dushuk»-»tashuk» (dimo»dor, kekkaygan manolarida) swzlaridan «Dashkov» familiyasi kelib chiqqan va xaqozolar.
Toponimik malumotlar wlkashunoslikda tariximizni chuqurroq urganishda muh’im manbadir. Masalan: Toshkent shah’ri-Chirchiq daresining soh’ilida bundan 2000 yil muh’addam vujudga kelgan. Shah’arda 11 ta tumon bor: Ulug’bek, Shayxontovur, Mirobod, Yunusobod, Yakkasaroy, Bektemir, Sobir Raximov, Sirg’ali, Hamza, Chilanzor, Akmal İkromov tumonlari.
Toshkent 1 asrda Chochgan, V-VIII asrlarda Choch, Shosh, Shoshkent, Binkent deb otalgan. IX asrda shah’ar oldingi urnidan shimoli-sharq tomonda Bozsuv kanali etagida barpo bwlgan. X asrda eronliklar «Bonokent» deb yuritilgan. Beruniy va Mah’mud Qashg’oriy malumotlarga kwra shah’ar XI asrdan Toshken deb atala boshlagan. Ular Toshkent «tosh shah’ar» demkadir deb kwrsatadi. M.E.Massonning firkicha: Shoshtepa-»Tuproqqurg’on» manosida.
XVIII asr urtalarida Toshkent 4 daxaga (Sebzor, Kukcha, Vesha»och, Shayxontovur) bwlingan bwlib, ularning h’ar birini mustaqil h’oqim boshqargan. Bu davr tarixda «Chor h’okim» (twrt h’okim) nomi bilan mashh’ur. Shah’arning 12 ta darvozasi bwlgan: 1) Labzak. 2 Taxtapul, 3) Karasaroy, 4) Sagbon 5) Chig’toy, 6) Kukcha, 7) Samarqand, 8) Kamolon, 9) Beshe»och, 10) quqon 11) Qashg’ar, 12) Quymas.
Sagbon atamasining manosi «itbokor» demakdir. U qadimgi otashparastlik etiqodi bilan bog’liq. Taxtaaul-»taxta»-eg’och, pul-fors tilida kwprik, yani taxta kwprik manosini bildiradi.
Termiz Grek Baktriya davlati davrida «Tarimata» nomi Bilan, Makedonskiyning istilochilik davrida «Aleksandriya» deb atalgan, samoniylar davrida «Shah’riy somoniy» delingan. X asr oxirida shah’ar yana «Termiz» deb ataladi.
Samarqand-Afrosieb, Marokanda, Samariana, Saramanka, Sakkana, Sanman-gen, Samakiyan, Sumron, Shamarkent, Samaran, Simroyat kabi variantlari bor. Sug’d tilida Samarokansa, IX asrdan boshlab fors tlida «Samarqand» deb atala boshlaydi. Turkcha «Semizkent» deyilgan. Bu swzni «semiz shah’ar», «boy shah’ar» manosini bildiradi degan fikr Beruniy, M.Qashg’ariy, Bobur, Mirxond, Klavixo asarlarida h’am baen etiladi.
Buxoro-Narshah’iy wzining «Numijkat», «Bumiskat», «Madinat-us-Sufriya»-yaxni «mis shah’ar» , «Madinat ut tujkor» yani «Savdogarlar shah’ri» degan nomlarini aytadi. Hadisda Buxoro-Foxira deb kwrsatilgan. V.A.Livshits fikricha Vixara (sanskritcha) swzi sug’d tilida parxar shaklida kirgan. Vixara «ibodatxona» degann bildiradi, yani «ilm makoni» demakdir. Xofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanomasida» Buxoro shah’rining nomi aslida Limijkat bwlgan deyiladi.
Jizzax-asli oti Dizak. Diz-sug’dcha-»qala», «istekxom» demak, aq-bizdagi «cha» qushimchasiga tug’ri keladi. Demak «qalacha».
Nukus-urug’ atamasidan olingan. K.Abdimurodovning takidlashicha Nukus suzi-Eron tillariga mansub bwlib nux-»tukkiz» kass «odam» shaklida yasalgan deyiladi yani «9 bah’odir» manosida. (K.Abdimurodov, O proisxojdenii nazvaniya «Nukus», Vestnik KK N, 1965, N1, s.93-94).
Yana bir malumotga kwra Nukus Xorazm tilida swzlovchi xalq tomonidan atalgan deyiladi. Bu shh’ar Xorazmshoh’lar h’ukmdorligi h’ududida qurishga ruxsat etilgan. Bu swzning etimologiyasi Xorazm tili misolida aniq tushuntiriladi: Nux Nuv «Yangi, kass «Bekinch». («materialı po istorii turkmen i Turkmenii.t. 1. M-L.,1939, s.187). Demak, Nukus-»Yangi bekinch», «Yangi ovul» demakdir. E.Murzaevning fikricha Nu «tukkiz» Kesh-»uyi, joyi» degan manoni bildiradi.
Shunday qilib, ulkashunoslikda toponimik tadqiqotlar ah’amiyatli bwlib, jumladan joylardagi h’ar xil tarixiy-memoriy edgorliklar nomlarining tarixini bilish h’am zarurlidir. Ulkashunos-tarixchi bu edgorliklarning dastlabki va keyingi utmishini kimlarga tegishli bulganligi va h’ozirgi ah’voli, qanday maqsadlarda foydalanaetganliklari h’aqida h’am batafsil ezib, bilib olishlari-ulkamiz tarixini yana h’am chuqur urganishimizga yul ochadi.