|
AMALIY MASHG’ULOT TOPSHIRIQLARI JAVOBLARI .
1 .TOPSHIRIQ .
Karta termini yunoncha xartes — papirus qog‘ozi so‘zidan olingan bo‘lib, lotincha «sharta» (qog‘oz, varaq) atamasidan kelib chiqqan va yunoncha (karta), lotincha charta, turkcha harita deb nom olgan.
Karta — Yer yuzasini, boshqa osmon jismlarini yoki kosmik fazoni matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri bo‘lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan obyektlarni ko‘rsatadi.
Obyekt deyilganda kartalarda tasvirlanadigan har qanday predmet, voqea, hodisa yoki jarayon tushuniladi.
Geografik karta — Yer yuzasini yoki uning biror qismini Yerning egriligini hisobga olib, ma’lum matematik qoidalar asosida bir oz o‘zgartirib, kichraytirib, umumlashtirib qog‘ozga (tekislikka) tushi- rilgan tasviri (proyeksiyasi) bo‘lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida unda joylashgan obyektlarning geografik o‘rnini, joylanishini, holatini, vaqt mobaynida o‘zgarishini va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatadi.
Kartalar mavzusi ( mazmuni ) bo’yicha quyidagi ikki yirik guruhga , ya’ni umumgeografik va mavzuli kartalarga bo’linadi . Ular bir – biridan , avvalo , mazmuni , tasvirlash obyektlari , obyektlarni tasvirlash mukammalligi bilan farq qiladi .
Umumgeografik kartada geografik landshaftning tashqi ko‘rinishi tasvirlanadi. Uning geografik mazmuni landshaftning asosiy element- lari — relyef, gidrografiya obyektlari, tuproq, o‘simlik va grunt ko‘rsatkichlardan iborat bo‘lib, bu elementlar kartaga bir xil aniqlikda va mukammallikda tushiriladi .
Kartografik tasvir, matematik asos, yordamchi jihozlar va boshqa qo‘shimcha ma’lumotlarga umumgeografik kartaning elementlari deyiladi.
Umumgeografik kartalar quyidagi asosiy qismlardan tashkil topadi :
Obyektlarni o’rnini aniqlash , oriyentirlash , to’g’ri va aniq tasvirlashga xizmat qiluvchi elementlar majmuasiga aytiladi .
Xarita mazmunini to’ldiradigan , boyitadigan va tushunishga yordam beradigan ma’lumotlar majmuasi qo’shimcha elementlar deyiladi .
Xaritani o’qishni va undan foydalanishni osonlashtiruvchi turli elementlar majmuasi yordamchi elemenlar deyiladi .
Umumgeografik kartalar
Qo’shimcha elementlar
Yordamchi elementlar
Xarita mazmunini qabul qilingan shartli belgilar va kartografik tasvirlash usullari vositasida ifodalangan .
Matematik asos
Kartografik tasvir
Karta mazmunini qabul qilingan kartografik belgilar va kartografik tasvirlash usullari orqali ifoda etadigan kartografik tasvir har qanday kartaning asosiy elementi bo‘lib hisoblanadi. U muayyan kartada ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan obyektlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar majmuidan tashkil topadi. Masalan, umumgeografik kartalarda tasvirlanadigan landshaftning asosiy elementlari — relyef, gidrografiya obyektlari, o‘simlik va tuproq-grunt ko‘rsatkichlari aholi yashaydigan punktlar, siyosiy-ma’muriy chegaralar hamda ba’zi bir xo‘jalik obyektlari uning kartografik tasvir elementlari bo‘lib, bu elementlar kartada bir xil aniqlikda va mukammallikda ko‘rsatiladi.
Shu bilan birga , umumgeografik kartalarda hududning siyosiy chegaralari , aloqa obyektlari , ahamiyatga ega bo’lgan aholi punklarini tasvirlanishi orqali karta mazmuni boyitiladi .
Agar kartada obyekt ( predmet , hodisa , voqea yoki jarayon ) ning alohida parametrlari boshqalariga nisbatan batafsilroq tasvirlansa , bunday kartalar mavzuli geografik kartalar deyiladi . Mavzuli kartada geografik landlashtning ayrim elementlari boshqa elementlariga nisbatan aniq va mukammal ko’rsatiladi . Kartada biron tabiiy yoki ijtimoiy hodisa tasvirlansa ham u mavzuli xarita deyiladi . Bunday kartalarda tarix kartalari , geologik , iqlim , tuproq kartalari va boshqa kartalarni misol qilib ko’rsatish mumkin .
Mavzuli geografik kartalar quyidagi asosiy qismlardan tashkil topadi :
Mavzuli kartalar
Matematik asos
Qo’shimcha elementlar
Kartaning mazmuni
Geografik asos
Yordamchi elementlar
Legenda
Kartografik tasvir
Mavzuli va maxsus kartalarda (shartli ravishda) kartaning mazmunini va geografik asosini bir-biridan farqlash lozim.
Geografik asos — karta mazmunining umumgeografik qismi bo‘lib, u mavzuli karta mazmunini tashkil etgan elementlarni kartada to‘g‘ri tasvirlashga va fazoviy bog‘lashga hamda karta bo‘yicha oriyentirlashga xizmat qiladi .
Kartaning mazmuni – kartada tasvirlanayotgan obyektlarning alohida yoritiluvchi parametrlarini ifodalovchi kartografik belgi va usullar yig’indisi .
Har bir kartaning eng muhim elementi – legendadir .
Legenda – bu karta mazmunini ochib beruchi barcha shartli belgilar va izohlar tizimidir .
Do'stlaringiz bilan baham: | 
