Ton r maxsu kent d ogik

6.Abduqodir Shakuriy (1875—1943) 
Abduqodir Shakuriy 1875 yilda Samarqandning Rajabamin qishlog‘ida bog‘bon oilasida tug‘ildi.  
Shakuriy do‘stlari yordamida Qo‘qon shahriga boradi va u yerda o‘n kun davomida yangi 
maktabdagi o‘qish-o‘qitish usullari bilan tanishadi. Samarqandga qaytib kelgach, bu yangi usullarni o‘zi 
ochgan maktabda qo‘llay boshlaydi. 
Shakuriy dastlab maktabda o‘quv jihozlarini o‘zgartiradi. U ustalarga parta va doskalar buyuradi. 
Shu asosda birinchi marta o‘z qishlog‘i Rajabaminda 1901 yilning kuzida yangi usuldagi maktab tashkil 
qiladi. U davrlarda darslik va qo‘llanmalar bo‘lmaganligi sababli Shakuriy harflarni doskaga yozib qo‘yar, 
o‘quvchilar esa shuni o‘z daftarlariga ko‘chirib yozar edilar. Shuningdek, u qisman tatar tilida yozilgan 
kitoblardan ham foydalanar edi.  

---

Shakuriy o‘z xotiralarida tatar pedagogi Abdulxodiy Maqsudiyning “Muallimi avval”, “Muallimi 
soniy” kabi darsliklaridan o‘z vaqtida foydalanganligini ko‘p martaba eslaydi. 
Chor hukumatining mahalliy amaldorlari bu maktabning ochilishiga rasman qarshi bo‘lib, uning 
o‘quv dasturini qattiq nazorat qilardilar. Ular maktabda o‘tiladigan diniy darsliklarga hech qanday 
to‘sqinlik qilmas, ammo dunyoviy fanning o‘qitilishidan tashvishlanar edilar. 
Shogirdlarining aytishicha, Shakuriy qiyinchiliklar bilan qo‘lga kiritgan yagona globusni faqat 
maxsus vaqtda sinfga olib kirar, boshqa vaqtda esa yashirib qo‘yar ekan. 
Shakuriy maktabida tojik va o‘zbek bolalari birga o‘qitilar edi. Bu yerda tojik tili asosiy til 
hisoblanar, bolaning savodi chiqqach, o‘zbek va tojik tillarida yozilgan kitoblar o‘qitilar edi. Shu bilan bir 
qatorda, o‘quvchilarni ozarbayjon va tatar adabiyoti namunalari bilan tanishtirish maqsadida shu tillarda 
yozilgan ayrim parchalar ham o‘qitilar edi. Shakuriyning tarjimai holida aytilishicha, bu maktabning to‘liq 
dasturi bo‘lgan. 
U vaqtlarda maktablarda Qur’oni Karim o‘qitilar va yodlatilar edi. Shuning uchun yangi usul 
maktablarida ham diniy kitoblar o‘qitilar edi, chunki hech bir ota-ona Qur’on yoki biror diniy kitob 
o‘qitilmagan maktabga bolalarini bermas edi. Shuning uchun maktablarda “Haftiyak” ham asosiy o‘qish 
kitoblaridan biri hisoblanar edi. 
O‘zbek adabiyotining asoschisi, buyuk shoir, dramaturg va pedagog Hamza Hakimzoda Niyoziy 
Shakuriy ochgan maktab bilan juda qiziqqan. U 1909 yilda Shakuriy ochgan maktabini ko‘rish, uning 
imtihonlarida qatnashish uchun Samarqandga keladi. Bu maktabdagi o‘qish-o‘qitish tartibi va imtihon 
natijalari Hamzada yaxshi taassurot qoldiradi. Hamza va Shakuriy bir-birlari bilan do‘stlashib, ko‘p yillar 
davomida xat yozishib turadilar. 
Shuni qayd qilish kerakki, Shakuriy faqat o‘qituvchilik qilish bilangina cheklanib qolmagan, u o‘z 
maktabi uchun darsliklar yozib, ularni o‘z mablag‘lari hisobiga nashr qildirgan. Chunki, tojik va o‘zbek 
bolalarini tatar tilida yozilgan darsliklar bilan o‘qitish katta qiyinchiliklar tug‘dirar, bu darsliklar bolalar 
uchun uncha tushunarli emas edi. Shuning uchun, u o‘quvchilarga ularning ona tilida darsliklar yaratish 
zarur, deb hisoblardi. 
Shunday bir sharoitda Shakuriy bolalarning o‘z ona tilida o‘qish kitoblari, darsliklar yaratish 
zaruriyatini yaxshi tushunadi. U bolaning yosh xususiyatiga muvofiq tarzda axloq, odob va turmush 
qoidalaridan dastlabki ma’lumot berishni ko‘zda tutib, ana shunday darsliklar tuzishga kirishadi. Birinchi 
navbatda, alifbeni Shakuriyning o‘zi tuzdi. “Rahnamoi savod” (“Savod chiqarish rahbariyati”), deb atalgan 
bu kitob yaxshi qog‘ozda nasta’liq xati bilan yozilgan edi. Shakuriyning shogirdi, yozuvchi Rahim 
Hoshimning aytishiga qaraganda, bu kitobda so‘zlar bo‘g‘inlarga ajratib ko‘rsatilgan, kitob oxirida o‘qish 
uchun kichik-kichik material berilgan ekan. Shakuriy ko‘p yillik pedagog faoliyati natijasida bolalarni 
o‘qitishda “tovush-harf” metodi (har bir tovushni alohida harf bilan yozish)ning qulay va oson ekanligini 
aniqladi va 1913 yilda uning rahbarligida o‘z shogirdlaridan va Samarqandning mashhur pedagoglaridan 
biri Ismatulla Rahmatullaev tovush-harf usuli asosida yangi alifbe tuzdi. Bu kitob Toshkent shahrida nashr 
qilindi. Bu kitob arab harfida tojik tilida yozilgan bo‘lib, u ko‘p yillar davomida savod chiqarishda eng 
yaxshi o‘quv qo‘llanmasi sifatida qo‘llanib kelindi. Kitobning kirish qismida tez va osonlik bilan savodli 
bo‘lish masalasiga oid metodik maslahatlar beriladi. 
“Alifbe ta’limi” Ismatulla Rahmatullaevning 10—12 yillik ijodiy ishlari va uning ustozi Abduqodir 
Shakuriyning ko‘p yillik amaliy faoliyatining natijasida yaratildi. Ular ko‘p yillar davomida boshlang‘ich 
ta’limning turlicha metodlarini qo‘llash, o‘z tajribalari, shuningdek yangi usuldagi o‘qish-o‘qitish usullari 
va ko‘pdan-ko‘p alifbe kitoblarini o‘rganish, umumlashtirish asosida bu kitobni tuzdilar. Alifbe 46 betdan 
iborat bo‘lib, taxminan 90 ta dars uchun mo‘ljallangan. 
Shakuriy tomonidan 1907 yilda yozilgan ikkinchi kitob “Jome’ ul hikoyat” (“Hikoyalar 
to‘plami”)dir. U qayta tuzatilib, to‘ldirilib, 1911 yilda ikkinchi marta nashr qilingan. Kitob boshlang‘ich 
maktabning ikkinchi sinfi uchun xrestomatiyadir. 
Yetmish ikki betli bu kitobning matni nafis qog‘ozda aniq, chiroyli xat bilan yozilgan. Birinchi 
qismiga tarbiyaviy ahamiyatga molik 48 ta kichik-kichik hikoyalar kiritilgan. Ikkinchi qismida mumtoz 
yozuvchilarning asarlari va tarjimalaridan olingan 15 ta she’riy parcha berilgan. 
Kitobning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati shundan ibortaki, undagi o‘quv materiallarining hammasi 
bolalarda axloqiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. 

---

O‘sha davrdagi qiyinchilik va to‘sqinliklarga qaramay, xalqning bu sodiq do‘sti, ma’rifatparvar 
pedagog Shakuriy butun kuch-quvvatini yangi usuldagi maktab tashkil qilishga sarf qildi, katta g‘ayrat, 
zo‘r havas bilan yangi usul asosida o‘qish-o‘rgatish tartiblarini o‘rgandi, savodga o‘rgatishning eng qulay 
va oson usullarini tanlab oldi, yangi usul maktablari uchun darslik va qo‘llanmalar tuzib nashr qildirdi. 
Shakuriy dastlab qizlar uchun ham yangi usuldagi maktab tashkil qilib, unda o‘z rahbarligida xotini 
muallimalik qilar edi. Keyinchalik o‘g‘il va qiz bolalar guruhini birlashtirib o‘qita boshlaydi. 
Demak, u Samarqandda yangi usuldagi maktabning targ‘ibotchi va tashkilotchilaridan biri edi. Bu 
ishda u hech qanday moddiy manfaatni ko‘zda tutmas va ayni choqda hech kim unga moddiy yordam 
bermas edi. 
Abduqodir Shakuriy 1917 yil to‘ntarishiga qadar o‘qituvchilik faoliyati bilan shug‘ullandi. 1917 
yilda Samarqand shahrining bir guruh ilg‘or kishilari A.Shakuriyning pedagogik faoliyatining 15 yilligini 
nishonladilar. 
1921 yilda Samarqand shahridagi 13-maktabga mudir qilib tayinlandi. U bolalarni tarbiyalash, 
o‘qitishga katta g‘ayrat bilan kirishdi, ko‘p yillar davomida shu maktabning mudiri hamda ona tili va 
adabiyot o‘qituvchisi vazifalarida ishladi. 
Samarqand maktablariga Shakuriy birinchi bo‘lib mehnat va musiqa darslarini kiritdi. U bolalarni 
qishloq xo‘jalik va bog‘dorchilik ishlari bilan tanishtirishdan tashqari, ularga muqovasozlik, duradgorlik va 
boshqa hunarlarni ham o‘rgatar edi, bu mashg‘ulotlar uchun alohida soatlar ajratgan edi. 
1923 yilning boshlarida “Pravda” gazetasi mamlakatimiz bo‘yicha eng namunali ilg‘or maktab 
hamda mohir va tajribali o‘qituvchilar uchun tanlov e’lon qildi. 1923 yilning 8 iyulida gazetada shu tanlov 
natijalari e’lon qilinadi. Ana shu o‘qituvchilar tarkibida respublikadagi maktab o‘qituvchilaridan 
A.Shakuriy bor edi. Boshqa ilg‘or o‘qituvchilar qatorida uning nomi ham “Pravda” gazetasining qizil 
doskasiga kiritiladi hamda pul mukofoti topshiriladi va Shakuriy haqida bir yaxshi maqola e’lon qilinadi. 
Bundan ko‘rinadiki, ma’rifatparvar pedagog Shakuriy yangi usuldagi maktablar tashkil qilishda, 
o‘qish-o‘qitishning yangi tartiblarini joriy etish va o‘qituvchilarning katta guruhini tarbiyalab yetishtirishda 
xizmatlari juda katta bo‘lgan va gazeta redaksiyasi tomonidan yuqori baholangan. 
1925 yilda A.Shakuriyning tashabbusi bilan qishloq aholisi o‘z mablag‘lari hisobiga to‘rt sinfli 
yangi maktab qurib ishga tushiradi.