Tohir Malikning “Odamiylik mulki” asarida qoʻllanilgan maqollarning leksik-semantik xususiyatlari

2. Inson tana a’zolari nomi vositasida shakllangan maqollar.
Juda ko‘p o‘zbek xalq maqollari tarkibida inson tana a’zolari nomlari tayanch a’zo sifatida ishtirok etadi. Tohir Malikning “Odamiylik mulki” asarida qo‘llangan quyidagi maqollar ana shu guruhga mansub: “Tilingni avayla omondir boshing”, “Ogʻzi kuygan qattiqni ham puflab ichadi”, “Et bilan tirnoqni ajratib boʻlmas” kabi.
Keltirilgan maqollarda inson tana a’zolari nomlarini ifodalovchi og‘iz, et, tirnoq, bosh kabi leksemalar qo‘llangan. Asardagi maqollar tarkibida bundan tashqari quloq, oyoq, yuz kabi inson tana a’zolari nomlari ham uchraydi.
3. Zoonimlar vositasida shakllangan maqollar:
Xalq maqollari orasida hayvon nomlari vosatasida shakllangan maqollar juda katta qismni tashkil etadi. Buni o‘zbek tilining o‘ziga xos ifoda imkoniyatlari, xalqimizning fikrini oshkora ifodalamay, imoyu ishoralar, ramzlar vositasida yetkazish, o‘zgalar ko‘nglini ehtiyotlash kabi ulug‘ samimiyati bilan izohlash mumkin. Ayni shunday ifoda imkoniyati maqollar uslubiyatini belgilovchi omillardan sanaladi. Shundan bo‘lsa kerak, zoonim leksemalar markaziy element sifatida yaratilgan maqollar emotsional-ekspressiv xususiyatlarni namoyon etadi. Mazkur strukturadagi maqollar bir qator semantik xususiyatlarga ega bo‘lib, ulardan ayrimlari ko‘chma ma’noga asoslanadi, ya’ni ularda shaxslarga xos xususiyatlar ifodalanadi, ayrimlarida esa hayvon semasi saqlanadi. Tohir Malikning “Odamiylik mulki” asarida qo‘llangan maqollardan ko’plab zoonimlar qo‘llangan maqollarni tashkil etadi. Bu maqollarda it, sigir, eshak, baliq, qarg’a zoonimlari bir paradigmani hosil qiladi va maqol tarkibida bir nechta leksemalar bilan semantik, grammatik jihatdan bog‘lanib, ramziy ifodalarni yuzaga keltiradi. Badiiy adabiyotda majoz va ramzlar vositasida fikr ifodalash juda qadimiy bo‘lib, dono xalqimiz o‘zining purhikmat maqollarida ham ana shunday usuldan ustalik bilan foydalangan. Zero, majoz ifodalanayotgan fikrning ta’sirchanligini oshiradi, maqolning didaktik ahamiyatini ta’minlashga xizmat qiladi va fikrni obrazli ifodalash imkonini beradi. Bunday maqollarning barchasi ko‘chma ma’noga asoslanadi. Bu ko‘chma ma’no tayanch leksemalarning pragmatik ma’nosiga tayanadi. Hayvon nomlarini ifodalovchi leksemalarning pragmatik ma’nolari shu hayvon, qush, hasharot va jonivorning hayot tarzidan kelib chiqib belgilanadi.
4. O‘simlik nomlari vositasida shakllangan maqollar.
O‘zbek xalq maqollari orasida o‘simlik nomlari ishtirokida tuzilgan maqollar juda ko‘p. Bunday maqollar Tohir Malikning “Odamiylik mulki” asarida ham qo‘llangan. Masalan: “Haromzoda bug'doy ko'rsatib, arpa sotar”, “Piyozni mard artsin, Sabzini — nomard”.
Keltirilgan maqollarda o‘simlik nomlari - fitonimlar guruhiga mansub arpa, bug‘doy, sabzi,piyoz kabi leksemalar qo‘llangan.
Asarda o‘simlik nomlari guruhi bilan sintagmatik munosabat hosil qiluvchi ekin,ekmoq kabi leksemalar ishtirok etgan maqollar ham uchraydi: “Ekin ekmoq oson, Suv keltirmoq qiyin”.