Tog’ jinslarining deformasiyasi. Reja

Surilish 
qayishqoqlik
chegarasini vaqtga boqliqligini ifodalaydi. Surilish ham plastik 
deformasiya singari urinma kuchlanishlar ta’siridagi siljishdan hosil bo’ladi. 
Deformasiya kuchini oshirish bilan surilish tezroq bo’ladi va buzilish oldinroq 
yuz beradi. 
Relaksasiya deb
– tashqi kuchlar ta’sirida jismning kuchlanishini o’z-
o’zidan pasayishiga aytiladi. Buni quyidagicha tushuntirish mumkin. Jismning 
surilishi natijasida uning qayishqoqlik deformasiyasining qiymati pasayadi. 
Kuchlanishning kamayishida hosil bo’luvchi surilishni relaksasiya deb qabul 
qilish mumkin. Relaksasiya kuchlanishni vaqt o’tishi bilan pasayishiga olib 
keladi, jismda kuchlanishni tarqalishi bir xilda bo’ladi va umumiy kuchlanish 
pasayadi.
Relaksasiya 
paytida 
jismning 
mayda 
zarrachalari 
plastik 
deformasiyalanish prosessiga qo’shilib Yangi barqaror holatga o’tadi va bunda 
kuchlanish yo’qoladi. SHunday qilib relaksasiya qayishqoq deformasiyaning 
bosqichma-bosqich qoldiqli va plastik deformasiyaga o’tishiga olib keladi.
Qattiq jismlarining mexanik holati ularning tuzilishi va tashqi sharoitlar 
bilan boqliq. Tashqi sharoitlardan temperatura, erituvchi va shimdiruvchi 
moddalar, hamma tomonli bosim, deformasiya tezligi, jism kuchlanish 
holatining xarakteri muhim hisoblanadi. 
Tog’ jinslarining buzilishi 
Agar deformasiyaga uchrayotgan tog’ jinslarida kuchlanish mustahkamlik 
chegarasigacha borsa, tog’ jinslarida buzilish (parchalanish) yuz beradi. 
Mustahkamlik chegarasi har xil tog’ jinslarida turlicha bo’ladi. Ayrim tog’ 
jinslarining mustahkamlik chegarasi qayishqoqlik deformasiyasi darajasida 

---

Aim.Uz 
bo’lishi mumkin. Bunday jinslarda parchalanish qayishqoqlik deformasiyasidan 
keyin bo’ladi. Plastik deformasiyalanish prosessida ham buzilish yuz berishi 
mumkin. Bunda qayishqoqlik chegarasidan o’tganda buzilish ro’y beradi. 
Gzovskiy fikricha tog’ jinslari 4 ta kategoriyaga ajratiladi. 1. YOpishqoqligi 
kam bo’lgan jinslar, masalan, gil, tuz, gips, yupqa qatlamli alevrit-gilli 
yotqiziqlar. Ularning yopishqoqligi kuchlanish 15 Mpa bo’lganda 10
17
dan 10
14
Pa*s gacha o’zgaradi. 2. yupqa qatlamli oxaktoshlar, mergellar va qumtosh 
glinali qatlamlar. Ularning yopishqoqligi kuchlanish 15 Mpa bo’lganda 10
18
dan 
10
15
Pa*s gacha o’zgaradi. 3. YOmon qatlamlashgan qumtoshlar, 
knglomeratlar, karbonatlar, vulkanogen yotqiziqlar. Ularning yopishqoqligi 10
20
dan 10
17
Pa*s gacha o’zgaradi. 4. Granitlar, intruziv jinslar, gneyslar va 
kristallashgan slaneslar. Bu jinslarning yopishqoqligi urinma kuchlanishi 15-20 
Mpa bo’lganda 10
19
dan 10
18
Pa*s gacha o’zgaradi. 
Kuchlanish maydonidagi yoriqning holatiga qarab buzilishning 2 ta 
ko’rinishi ajratiladi: uzilish (birdan uzilish) va cho’zilib uzilish (sekin, cho’zilib 
uzilish). Uzilish mo’rt, cho’zilib uzilish yopishqoq bo’ladi. Bu buzilishlar 
cho’zilish, qisqarish va surilish jarayonida sodir bo’ladi. 

---

Document Outline

• Reja:
• Tog’ jinslarining buzilishi