To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

3. Xusuciy mulk huquqi subyektlarining vakolatlari
Har  bir  fuqarolik  huquqi  subyekti  fuqarolik  huquqi  obyektlariga 
nisbatan  muayyan  huquqlarga  ega  bo ‘lishiga  potensial  imkoniyatlar 
mavjud.  Xususiy  mulk  obyektlariga  nisbatan  ham  xuddi  shunday  deb 
aytish  mumkin.  Keng  m a’noda  olganda  fuqarolik  huquqining  barcha 
subyektlariga muayyan fuqarolik-huquqiy  munosabatlar mazmuniga qarab 
xususiy mulk obyektlariga nisbatan hatto mulkdor bo'lmagan taqdirda ham 
turli  vakolatlarga  (masalan,  ijara  huquqi,  tekin  foydalanish,  servitut  va 
h.k.)  ega bo'lishi mumkin.  Biroq  fuqarolik huquqining barcha  subyektlari 
xususiy  mulk  obyektlariga  nisbatan  mulkdor  sifatida  namoyon  bo‘la 
olmaydi. Masalan, ommaviy-huquqiy tuzilmalar, shu jumladan davlat hech 
qachon  xususiy  mulk  obyektiga  nisbatan  mulkdor  bo‘la  olmaydi. 
Aniqrog'i,  agar  davlat  muayyan  mol-mulkka  nisbatan  mulkdor  bo'lsa,  u 
holda  ushbu  mol-mulk  xususiy  emas,  ommaviy  mol-mulk  b o ‘lib 
hisoblanadi.  Huddi  shu  sababli  ham,  FKning  208-moddasi  mazmunidan 
kelib  chiqib,  xususiy  mulk  obyektlariga  nisbatan  mulkdor  sifatidagi 
vakolatlarga quyidagilar ega deb aytish mumkin:
-  fuqarolar;
-  xo ‘j alik j amiy atlari va shirkatlari;
-  kooperativlar (ishlab chiqarish va matlubot kooperativlari);
-  jamoat birlashmalari;
-  ijtimoiy fondlar;
-  davlatga qarashli b o ‘lmagan boshqa yuridik shaxslar.
Xususiy  niulk  huquqi  V.Yo.Ergashevning  fikricha,  “Xususiy 
mulkdoming  ashyo  yoki  boshqa  moddiy  va  nomoddiy  ne’matlar  ustidan 
davlat 
tomonidan 
kafolatlangan 
va  jam iyat 
manfaatlari 
yo‘lida 
chegaralangan  hukmronligidir”  .  Ushbu  hukmronlik  muayyan  huquq 
sifatida baholanar ekan,  u ham  o ‘z  navbatida muayyan  tarkibiy  qismlarga 
b o ‘linib  ketishi  tabiiy.  Har  qanday  subyektiv  huquq  (muayyan  ashyoga 
nisbatan xususiy mulk huquqi subyektiv huquq hisoblanadi) huquq egasiga 
muayyan  xatti  harakatlami  sodir  etish,  ne’matdan  bahramand  bo'lish,  o 'z
1  Ergashev V.  Fuqarolar hususiy  mulk  huquqi  vujudga kelish  va bekor  bo’lishning  ilmiy-nazariy jihatlari:  Yurid.  fan.
nomz. dis.  ...Avtoref. -Toshkent: 2005. 6-b.
43

---

manfaatlarini qanoatlantirish vakolatini,  imkoniyatini beradi.  Shu m a’noda 
olganda  huquq  -   bu  muayyan  vakolatlar  majmui  sifatida  baholanishi 
mumkin.
Xususiy  mulk  huquqi  bo'yicha  mulkdor vakolatlari  qonunlarda  aniq 
belgilab qo'yilgan. Ushbu vakolatlar quyidagi asoslardan vujudga keladi:
a) mulkdoming umumiy vakolatlarini belgilovchi normalardan;
b) xususiy mulkdor vakolatlarini belgilovchi normalardan;
v) xususiy mulk huquqining ayrim obyektlariga nisbatan vakolatlami 
belgilovchi normalardan;
Ayni  vaqtda  shuni  ham  unutmaslik  kerakki,  ayrim  xususiy  mulk 
huquqi  subyektlarini  o 'z  vakolatlarini  amalga  oshirish  xususiyatlarini 
belgilovchi asoslar va tartib ham mavjud (masalan, aksiyadorlik jamiyatida 
vakolatlami boshqaruvchi AJ organlari).
Mulkdor  vakolatlari  va  xususiy  mulkdor  vakolatlari  o'rtasida jiddiy 
tafovutlar  mavjud  emas.  Mulkdor  vakolatlari  Konstitutsiyamizning  54- 
moddasida,  FK  ning  164-moddasida,  xususiy  mulkdor  vakolatlari  esa 
FKning  207-moddasida  belgilab  qo'yilgan.  Agar  ulami  qiyosiy  tahlil 
etsak,  u  holda  Konstitutsiyaning  54-moddasi  va  FKning  207-moddasiga 
nisbatan FKning  164-moddsi  nihoyatda keng mazmunli  ekanligini ko'rish 
mumkin.
Xuddi  shu  sababli ham xususiy mulkdor vakolatlarini mulk huquqini 
umumiy konstruksiyasini ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Tarixiylik  nuqtai  nazaridan  mulkdor  vakolatlari  Rim  xususiy 
huquqida ham, musulmon huquqida ham aniq belgilab qo'yilgan.
Rim  xususiy  huquqida  mulkdor  vakolatlari  quyidagi  elementlardan 
tarkib topgan:
a) 
ims utendi (ashyodan foydalanish huquqi);
b) 
im s