To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

11-BOB. ZARARNIUNDIRISH VA ASOSSIZ OLINGAN MULKNI 
QAYTARISH -  MULKNI QO‘RIQLASH VOSITALARI SIFATIDA
B obning maqsadi.  M azkur bob  darslikning yakuniy,  mantiqiy  oxirgi 
bobi  bo ‘lib,  unda fu qarolar  va  tashkilotlarga  shartnomalardan  tashqari 
vujudga keladigan munosabatlarda yetkazilgan  mulkiy zararlam i undirish 
t o ‘g ‘risidagi  d a ’volar,  zarar  tushunchasi  va  tarkibi,  asossiz  olingan  yoki 
asossiz tejalgan mulkni qaytarish kabi m asalalar yoritiladi.
1. Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar tushunchasi,
ahamiyati
Jamiyatimiz  hayotining  eng  muhim  tamoyillaridan  biri  -   qonun 
ustuvorligi hisoblanadi.  Uning mohiyati shundan iboratki,  “asosiy ijtimoiy, 
eng  avvalo,  iqtisodiy  munosabatlar  faqat  qonun  bilan  tartibga  solinadi, 
uning  barcha  qatnashchilari  esa  hech  bir  istisnosiz  huquq  normalarini 
buzganlik  uchun  javobgar  boiadi”1.  Bozor  mexanizmining  eng  asosiy 
xususiyatlaridan  biri  -   “xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  o ‘rtasida  ulaming 
iqtisodiy  javobgarligi  va  to‘liq  iqtisodiy  mustaqilligi  asosida”  qonun  va 
shartnomalar intizomiga qat’iy rioya qilish hisoblanadi.
FKning 
234-moddasi 
ikkinchi 
qismida 
ko‘rsatilganidek, 
majburiyatlar  shartnomadan,  ziyon  yetkazish  natijasida  hamda  ushbu 
kodeksda ko‘rsatilgan boshqa asoslarda kelib ehiqadi.
Majburiyat  fuqarolik-huquqiy  munosabat  bo‘lib,  unda  bir  tomon 
ikkinchi  tomon  foydasiga  ma’lum  bir  ishni  yoki  muayyan  bir  harakatni 
amalga  oshirish  yoxud  muayyan  bir  harakatdan  o'zini  saqlashni  o ‘z 
zimmasiga oladi.
Bozor  iqtisodiyoti  shakllanayotgan  sharoitda  korxona,  muassasa  va 
tashkilotlarga  hamda  fuqarolarga  yetkazilgan  moddiy  ziyonni  undirishga 
qaratilgan qonunlaming ijrosini tekshirish alohida ahamiyatga ega.
“Bozor  iqtisodiyotiga  o'tish  davrida,  barcha  jabhalarda  amalga 
oshirilayotgan  inqiloblaming  kuchli  ijtimoiy  asoslarini,  respublikaning 
barcha  aholisining 
manfaatlarini  ta’minlash,  ulaming  huquq  va 
erkinliklarini xal qilishga qaratilgan qonunlar mavjud bo'lishi lozim”  .
Zarar  yetkazishdan  kelib  chiqadigan  majburiyatlar  fuqarolik 
huquqining muhim institutlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.  Bu majburiyatlar
1  Karimov  I.A.  O ’zbekiston  - bozor munosabatlariga o’tishning o ’ziga hos yo’li.  Bizdan  ozod  va obod Vatan qolsin.  -  
Toshkent:  O ’zbekiston,  1994. 48-b.
2 Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish yo’lida. -Toshkent: Adolat,  1995. 29b-b.
308

---

shartnomaviy  munosabatlardan  tashqari,  shaxsga  yoki  mol-mulkka 
g'ayriqonuniy  xatti-harakat  natijasida  yetkazilgan  zararlami  qoplashga 
qaratilgan.
Kishilarning  bir-biri  bilan  doimiy  ravishda  o ‘zaro  munosabatlarida 
ba’zan ulaming moddiy yoki nomoddiy manfaatlariga zarar etish oqibatlari 
kelib  chiqadi.  Bu  zararlar  turli  tasodiflar,  ehtiyotsizlik,  qasd  orqali,  tabiiy 
ofatlar  natijasida  yuzaga  keladi.  Shunday  holatda  yetkazilgan  zarar  kim 
tomonidan  tolanishi  (zarar yetkazgan  shaxs  yoki jabrlangan  shaxs  yoxud 
uchinchi shaxs tomonidan) masalasi yuzaga keladi. Hozirgi vaqtda yuridik 
va  jismoniy  shaxslar  kutilmagan  zararlardan  himoyalanish  maqsadida 
sug'urta  xizmatidan  foydalanishga  harakat  qilmoqdalar.  Ammo  har  doim 
ham  vaqtidan  sug‘urta  xizmatidan  foydalanishning  iloji  bo‘lavermaydi. 
Natijada kutilmagan zarar kelib chiqadi.  Shuni ta’kidlash lozimki,  sug'urta 
tovoni har doim ham yetkazilgan zarami to‘la qoplamaydi.  Shuning uchun 
yetkazilgan  zarami bir huquqiy  institut yordamida tartibga  solishning iloji 
yo‘q.  Bu  borada  kengroq  faoliyat  ko'rsatish  uchun  bir  qancha 
institutlardan  foydalanishga  to ‘g‘ri  keladi.  Ulardan  eng  salmoqlisi,  delikt 
yoki zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlardir.
“Zarar  yetkazilgan  kelib  chiqadigan  majburiyatlaming  roli  va 
ahamiyatini  aniqlashda quyidagi ikki  asosiy  an’anaga e’tibor berish kerak. 
Birinchidan,  ishlab  chiqarishning  o'sishi  ilgari  aoma’lum  bo'lgan  zararli 
omillar  vujudga  kelishi  va  tarqalishi,  ulardan  foydalanish  va  boshqalar. 
Masalan,  Angliya  yuqori  sudi  tomonidan  ko'rilayotgan  da’voli  ishlaming 
70-80%ni  zarar  yetkazishdan  kelib  chiqadigan  majburiyatlardan  kelib 
chiqmoqda.  Bunday  majburiyatlaming  ahamiyati  ortib  borayotganligi 
fuqarolik 
qonunchiliklarida 
delikt 
majburiyatlarga 
e’tibor 
berilayotganligida  ham  ko'rish  mumkin.  Masalan,  Napolen  kodeksiga 
zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar uchun bor yo'g'i beshta 
qisqa  modda  kiritilgan  bo‘Isa,  Germaniya  fuqarolik  tuzuklarida  bu 
institutga 31  paragraf bag'ishlangan”1.
Zarar  yetkazishdan  kelib  chiqadigan  majburiyatlar  o ‘ziga  xos 
belgilarga  ega  bo‘lib,  huquqshunos  olimlar  bu  xususda  bir  xil  fikr 
bildiradilar. Jumladan, Yu.K.Tolstoy bu belgilami quyidagicha ko‘rsatadi:
a) 
bu  majburiyatlaming  ta’sir  doirasi  zarami  qoplash  moddiy 
xususiyatlarga ega bo'lishiga qaramasdan mulkiy hamda shaxsiy nomulkiy 
munosabatlami qamrab oladi;
1  Костин  A.A.,  Яфаев  А.И.  Обязательства  из  причинения  вреда.  «Гражданское  и  торговое  право 
капиталистических государств» китобида. -М .: Международные отношения,  1993.427-с.
309

---

b) 
ular mutlaq xarakterga ega bo‘lgan mulkiy huquqlar yoki  shaxsiy 
nomulkiy manfaatlami buzilishi natijasida kelib ehiqadi;
v)  garchi  huquq  jabrlanuvchi  bilan  shartnomaviy  munosabatlarda 
bo‘lgan shaxs tomonidan buzilgan bo‘lsada, majburiyatlar mutlaq huquqlar 
buzilganligi tufayli shartnomasiz xarakterga ega;
g)  bu  majburiyatlar  zarar  kim  tomonidan  yetkazilganligi,  qanday 
ko'rinishda  yetkazilganligi  va  qoplash  usullaridan  qat’iy  nazar  to ‘liq 
qoplanishini nazarda tutadi;
d)  qonunda  nazarda  tutilgan  hollarda  zarami  to‘lash  majburiyati 
boshqa shaxslarga ham yuklatilishi mumkin1.
Zarar  yetkazish  tufayli  vujudga  keladigan  majburiyatga  binoan 
jabrlangan  shaxs  yetkazilgan  zarar  uchun  javobgar  bo‘lgan  shaxsdan 
o ‘zining  avvalgi  holati  tiklanishini  yoki  ko‘rgan  zarami  qoplashni  talab 
qila  oladi.  Bu  majburiyat  subyektlari  bo‘lib  zarar  yetkazilgan  shaxs  va 
yetkazilgan zarar uchun javobgar shaxs hisoblanadi. Bu subyektlar sifatida 
fuqarolar  va  tashkilotlar  bo‘lishi  mumkin.  Zarar  yetkazishdan  kelib 
chiqadigan  majburiyatlaming  mazmunini  jabrlangan  shaxsning  avvalgi 
holati  tiklanishini  yoki  ko‘rgan  zararlarining  toianishini  talab  qilishga 
bo‘lgan  huquqi  va  yetkazilgan  zarar  uchun  javobgar  bo‘Igan  shaxsning 
mazkur  harakatlami  amalga  oshirishga  qaratilgan  burchi  tashkil  etadi. 
Yetkazilgan  zarami  to‘lashga  qaratilgan  mazkur  majburiyat  yuzasidan 
javobgarlik  shartnomadan  tashqari  vujudga  keladigan  javobgarlik 
hisoblanadi.  Bu  tufayli  vujudga  keladigan  majburiyatlar  huquqi  instituti 
ikki  turdagi  vazifani:  birinchidan,  avvalgi  holatni  tiklash  yoki  zarami 
tiklash  vazifasini;  ikkinchidan,  tarbiyaviy  funksiyani,  ya’ni  qonunga  xilof 
xatti-harakatlaming  oldini  olish  vazifasini  bajaradi.  Mazkur  institutning 
avvalgi  holatni  tiklash  vazifasi  g'ayriqonuniy  harakat  natijasida  vujudga 
keladigan  salbiy  mulkiy  oqibatlami  tugatishga,  chunonchi,  sog'liqni 
tiklashga,  nobud  qilingan  ashyo  o'miga  yangi  ashyo  olishga  yoki 
zararlangan  ashyoni  tiklash  imkonini  beradi.  Uning  tarbiyaviy  funksiyasi 
yetkazilgan zarami undirish imkoniyatini berish bilan qonunchilikka rioya 
qilishga,  fuqarolaming  hayoti,  sog‘lig‘i  va  manfaatlariga  shuningdek, 
ijtimoiy  va  xususiy  mulkka  nisbatan  ehtiyotlik  bilan  munosabatda 
bo‘lishga qaratilgan g'ayriqonuniy harakatlami oldini olishga qaratiladi.
1  Толстой  Ю.К.  Обязательства,  возникающие вследствие причинения вреда.  «Гражданское право» дарслигида.
4.2. -М .: Проспект,  1997. 695-е.
310

---