Tálim baǵdarí “qamsízlandíRÍw xizmetin shólkemlestiriw”

3.TIYKARG`I BOLIM

3.1 Qamsizlandiriw xizmetinin predmeti, maxseti xam waziypalari

Búgingi kúnde respublikamızda 30 ta qamsizlandiriw kompaniyası ámeldegi

bólib, olardin 24 ulıwma qamsizlandiriw, 6 omirdi qamsizlandiriwga qánigelesken.

Usı jıldıń 1-yanvar jaǵdayına kóre, qamsizlandiriw kompaniyalarınıń jamı aktivleri trln. sómdi qurap, ulıwma ustav kapitalı muǵdarı 534 mlrd.sómdan ibarat.

Analizler ese qamsizlandiriw xızmetlerin sapasın jaqsılaw, kólemin asırıw, túrlerin kóbeytiw arqalı tarawdı tupten reformalawdı, tarawda bir qatar máseleler jiynalip qalǵanin kórsetpekde.Qamsızlandırıw social munasábetler tariyxıy kategoriyalaridan biri bolıp tabıladı. Ol jámiyet qurılısınıń dáslepki dáwirlerinen júzege kelip, aste social óndiristiń ajıralmaytuǵın hamraxina aylandı.

Múlk iyeleri bir-birleri menen islep shıǵarıw munasábetlerine kiriser ekenler, múlkiniń saqlanıwına, tábiyǵiy apatlar, órt, kelilik hám ekonomikalıq turmıstıń basqa názerde taza qawip-xaterleri nátiyjesinde jeksen bolıwı yamasa joǵatılıwına salıstırǵanda qáweter xis etkenler.Social óndiristiń táwekelshilik xarakteri - bul múlk iyesi hám tovar óndiriwshiniń materiallıq párawanlıǵı ushın qawetirleniwdin tiykarǵı baslawshısı bolıp tabıladı. Sol tiykarda materiallıq ziyandi mápdar múlk iyeleri ortasında birge qaplaw ideyası júzege keldi.⁴

Kórilgen ziyandi qaplawdıń talay ápiwayı forması natural qamsızlandırıw bolǵan. Dán, ot-jem hám basqa bir túrdegi ańsat bólistiriletuǵın ónimler esabınan bólek

jetken zıyan kórgen dıyxan xojalıqlarına materiallıq járdem kórsetilgen. Bunday qamsızlandırıw, álbette, bir qansha shegaralanǵan bolıp, keyinirek tavar -pul munasábetleriniń rawajlanıwı menen óz ornın pul formasındaǵı qamsızlandırıwǵa berdi.Rawajlanǵan jámiyet sharayatında qamsızlandırıw múlkshiliktiń barlıq formaların,kárxanalar, shólkemler, puqaralar dáramatları hám basqa mápleri qorǵalıwınıń tiykarǵı quralına aylandı.

Bazar ekonomikası sharayatında óndiristiń úzliksizligin támiyinlewde hám xalıqtı

ko'ngilsiz hádiyselerden qorǵawda qamsızlandırıwdıń ayriqsha zárúrli ornı bar.

Qamsızlandırıw óndiristiń zárúr elementlerinen biri retinde bazar ekonomikasına ótiwdiń zárúrli ekonomikalıq resurslarınan esaplanadı. Qamsızlandırıw bazarı múlkshiliktiń derlik barlıq formaların tábiyǵiy apatlardan saqlawda, túrme-túr

apatlar nátiyjesinde adamlarǵa jetkizilgen ziyanlardi qaplawda materiallıq

tárepten járdem beredi.⁵

Respublikamızda ámelge asırılıp atırǵan reformalar ekonomikaǵa, finansga, pul mámilesine óz tásirin kórsetdi, ekonomikalıq qarawlarda unamlı pikirlerdiń qáliplesiwine sebep boldı. Keleside hár bir xojalıq obiektiniń shólkemlestiriwshisi óz ixtiyarindagi buyım-múlkten nátiyjeli paydalanıw ushın háreket qılıw menen sheklenip qalmay, ayrıqsha hám tosınarlı ziyanlardiń nátiyjesinde jetkeziliwi múmkin bolǵan kemisliklerdi qayta tiklew, olardıń aldın alıw ilajların kóriwge de

intilmekde.

Sonıń nátiyjesinde bazar ekonomikası sharayatında qamsızlandırıwǵa bolǵan talap kúsheye basladı.Bazar ekonomikası óndiristiń barlıq tarmaqları menen tikkeley baylanısqan. Sonday eken islep shıǵarıwǵa tásir kórsetken tábiyǵiy apatlar bazar ekonomikası baǵdarların shetlep ote almaydı.

Qamsızlandırıw kóp tarmaqlı xojalıqlardin buyım-múlkin saqlawda hám qayta tiklewde bólek áhmiyetke iye boladı.Insan hám tábiyǵiy apatlar ortasındaǵı qarama-qarsilik menen tiykarlanǵan social ondiristiń táwekelshilik xarakteri, birinshi náwbette, tábiy hám baska bálelerdiń unamsız aqıbetlerin aldın alıw, jónge salıw qılıw hám lokalizatsiya qılıw, hámde jetkizilgen ziyandi sozsiz qaplaw boyınsha insanlar ortasındaǵı munasábetlerdi júzege keltiredi. Bul obiektiv munasábetler insanlardıń erisken turmıs dárejesin saqlap qaliwga bolǵan real hám ámeldegi zárúriyatın sáwlelendiredi. Usı munasábetlerdi bólek ayrıqshalıqlar ajıratıp turadı hám olardıń jiyindisi social islep shıǵarıwdı qamsızlandırıwlıq qorǵaw ekonomikalıq kategoriyasin quraydı.
3.2 Qamsizlandiriwdin mamleket ekonomikasinda tutqan orni axmiyeti xam zarurligi

Qamsizlandiriw kompaniyaları tek ǵana bazardıń ekonomikalıq jaǵdayındaǵı global ózgerislerge mudami munasábet bildiriw menen sheklenip qalmay, bálki biznes sherikler, olardıń klientleri yamasa aktsiyanerleri tárepinen kelip shıǵıs xaterlerdi de bahalawǵa májbúr bolıp atırlar.

Sońǵı tórt jıl ishinde O`zbekstan da qamsızlandırıw bazarınıń artıwınıń tiykarǵı faktorı investitsiya ómirin qamsızlandırıwlaw esaplanadı hám bul qamsızlandırıw túrine qızıǵıwshılıq ósiwde toqtamaydi. Kóteriliw dinamikası jeterli aqshalardıń bar ekenligi hám depozitlar boyınsha tómen procent stavkaların saqlaǵan halda fond bazarında aktivlerge umtılıw menen baylanıslı. Bunnan tısqarı, artıqsha likvidlik munasábeti menen agent banklerdiń iskerligi investitsiyalar ómirin

qamsızlandırıwlaw programmaların qáliplestiriwge úlken tásir kórsetip atır. Jeke

qamsızlandırıw salasında, sonıń menen birge, shama menen 5-10% muǵdarında

unamlı tendentsiyanı baqlaw múmkin, hám mulkni qamsızlandırıwlaw, eń jaqsısı,

1-2% muǵdarında, unamlı juwapkerlikti qamsızlandırıwlaw bolsa 5-6% ni quraydı.⁶

Bunnan tısqarı, xalıqtıń ipoteka kreditleri kóleminiń jedel ósiwi sebepli ipoteka qamsızlandırıwı ósiwdiń taǵı bir sebebi bolıwı múmkin.

Qálegen bazarda ósiwdi medicinalıq inflyatsiyadan tómen bolmaǵan dárejede

kútiw múmkin.Shet elge shıǵıs qamsızlandırıw bagdarlari jıl nátiyjelerine kóre 2017 jılǵa salıstırǵanda 21 procentke asadı. Bunnan tısqarı, onlayn qamsızlandırıw úlesiniń jáne de ósiwi, sonıń menen birge, Internet saytları hám mobil qosımshalar arqalı tarqatıw maqsetinde qamsızlandırıw ónimlerinde ózgerisler bolıwı kútilip atır.Sonıń menen birge, bankler, usaqlap satıw satıwshılar hám onlayn-serikler menen sherikliktiń jańa ónimlerin engiziwdi rawajlandırıwdı dawam ettiriw múmkin.

Orta múddetli keleshekte usaqlap satıw bazar ushın ayriqsha faktorlar da klientlerdiń finanslıq hám kiber xaterlerin qamsızlandırıw qılıw ónimleri bolıwı múmkin. Bul túrdegi ónimler assortimenti keńeyip barıp atır.⁷

Qarar : O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI MOLIYA VAZIRLIGI HUZURIDAGI SUG'URTA BOZORINI RIVOJLANTIRISH AGENTLIGI FAOLIYATINI TASHKIL ETISH CHORA-TADBIRLARI TO'G'RISIDA

Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Ózbekstan Respublikasınıń

qamsızlandırıw bazarın reformalaw jáne onıń jedel rawajlanıwın támiyinlew

ilajları tuwrısında” 2019 -jıl 2-avgustdaǵı PQ-4412-san sheshimi atqarıwı

maydanınan, sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi

janındaǵı Qamsızlandırıw bazarın rawajlandırıw agentligi iskerligin nátiyjeli

shólkemlestiriw maqsetinde Ministrler Mákemesi qarar etedi:

1. Tómendegiler:

Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi janındaǵı Qamsızlandırıw bazarın rawajlandırıw agentliginiń strukturası 1-qosımshaǵa muwapıq ;

Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi janındaǵı Qamsızlandırıw bazarın rawajlandırıw agentligi tuwrısındaǵı qaǵıyda 2-qosımshaǵa muwapıq ;

Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi janındaǵı Qamsızlandırıw bazarın rawajlandırıw agentliginiń (keyingi orınlarda Agentlik dep ataladı ) Byudjetten tısqarı fondı tuwrısındaǵı qaǵıyda 3-qosımshaǵa muwapıq tastıyıqlansin.

2. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Finans shólkemleri iskerligin jáne de jetilistiriw ilajları tuwrısında” 2017-jıl 18-mart daǵı PQ-2847-san sheshimi menen Ózbekstan Respublikası finans ministrine, zárúr jaǵdaylarda, Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi oraylıq apparatınıń hám de finans shólkemleri strukturalıq bólindileriniń, sonıń menen birge, mekemelik tiyisli shólkemlerdiń tastıyıqlanǵan strukturalarına basqarıw xızmetkerleriniń belgilep qoyılǵan sheklengen sanı sheńberinde ózgertiwler kirgiziw huqıqı berilgenligi maǵlıwmat ushın qabıl etińsin.

3. Agentlik Ózbekstan Respublikası Informaciya texnologiyaları hám kommunikatsiyaların rawajlandırıw ministrligi menen birge úsh ay múddette barlıq qamsızlandırıw xızmetlerin qarıydarları qamsızlandırıw kompaniyalarınıń finanslıq jaǵdayı, tólew qábileti hám qamsızlandırıw tólewleri, qamsızlandırıw bazarınıń professional qatnasıwshıları haqqındaǵı maǵlıwmatlardı erkin alıwın, ınteraktiv shaqırıwlar hám qamsızlandırıw salasındaǵı máseleler hal etiliwin támiyinlew múmkinshiliklerin beretuǵın Agentlik veb-saytın islep chiqsin hám jumısqa túsirsin.

4. Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi Agentlikke byudjetten tısqarı aqshalar esabına ush avtotransport quralın saqlaw ushın limit ajratsin.

5. Ózbekstan Respublikası Informaciya texnologiyaları hám kommunikatsiyaların rawajlandırıw ministrligi belgilengen tártipte Agentlikti zárúr baylanıs, atap aytqanda, húkimet baylanısı menen támiyinlasin.

6. Agentlik Tashkent qalası, Yunusobod rayonı, Ǵárezsizlik kóshesi, 29 -úyde jaylastırilsin.

7. Ózbekstan Respublikası Húkimetiniń 4-qosımshaǵa muwapıq ayırım qararlarına ózgertiw hám qosımshalar kiritilsin.

8. Ózbekstan Respublikası Húkimetiniń 5-qosımshaǵa muwapıq ayırım qararları óz kúshin joǵatǵan dep esaplansin.

9. Usı qarardıń atqarılıwın baqlaw Ózbekstan Respublikası Bas ministriniń orınbasarı — finans ministri J. A. Qoshqarov moynına júklensin.

Ózbekstan Respublikasınıń Bas ministri A. ARIPOV ⁸

3.3 Qamsizlandiriw xizmetinin rawajlaniwin izertlew

1. Qamsızlandırıwlaw mámleket ekonomikasında strategiyalıq buwın bolıp xizmet etiwi múmkinligin biykarlaw etiw. Sonnan kelip shıqqan halda, qamsızlandırıw xızmetlerin tekǵana áhmiyetin joǵatadı, bálki zálel kóredi.

2.Investitsion qurallardıń jetispewshiligi. Qamsızlandırıw dárekleri mámleket tárepinen tártipke solinishi múmkinligi sebepli, eger qamsızlandırıw kompaniyaları belgilengen qaǵıydalardan shetke shıqsa, bul olarǵa qamsızlandırıw iskerligi menen shuǵıllanıw ushın litsenziyanı talap etiwi múmkin.

3.Májburiy qamsızlandırıwdı engiziw.

4. Uzaq múddetli turmıstı qamsızlandırıwlawdı rawajlandırıw.

5.Regionlıq ayırmashılıq hám qamsızlandırıw bazarı infratuzilmasining kishi rawajlanıwı.

Qamsızlandırıw hám kredit xaterleri qamsızlandırıwshilardin bankrotligina

alıp keliwi múmkin. Islep shıǵıwshılardıń, tur operatorlardıń hám qáwipli ob'ekt

iyeleriniń juwapkershiligin qamsızlandırıwlaw menen shuǵıllanatuǵın qamsızlandırıwshilar júdá joqarı qabıl etilgen qamsızlandırıw táwekelleri sebepli

joqarı qáwipke iye esaplanadılar. Sapalı qayta qamsızlandırıw bolmasa,

keminde bir qáwipti ámelge asırıw qamsızlandırıwshinin bankrotligina alıp

keliwi múmkin. Bunnan tısqarı, qamsızlandırıw kompaniyaları Evropa hám Amerika bazarlarında sankciyalarǵa dús bolǵan ayırım sanaat hám kompaniyalardıń táwekelleri ushın qayta qamsızlandırıw sheklewlerine dus

keldiler, bul bolsa qamsızlandırıwshilar tárepinen óz yeligindegi ustap qalıw

qáwipi artpaqtası hám jańa qayta qamsızlandırıwshilardi tabıw menen

baylanıslı qárejetlerdiń asıwına alıp keledi. Jaqın keleshekte

qamsızlandırıwshilardin finanslıq iskerligine banklerden litsenziyalardıń

qaytarıp alınıwı hám obligatsiyalar boyınsha kompaniyalardıń minnetlemeleri

atqarılmasligi menen baylanıslı kredit xaterleri unamsız tásir kórsetdi.⁹

Joqarı jıynalıs senatinin` byudjet hám ekonomikalıq reformalar máseleleri komiteti tárepinen “Qamsızlandırıw iskerligi tuwrısında”gi nızamnıń Finans ministrligindegi atqarılıwın úyreniw nátiyjeleri de bunı ayqın tastıyıqlaǵan.Mısalı, nızam talapları tiykarında ministrlik tárepinen alıp barılıp atırǵan jumıslar, ko'rilip atgan sharalarǵa qaramastan, bul tarawda sheshimin kutip turgan máseleler ele kóp. Atap aytqanda, qamsızlandırıw bazarınıń házirgi jaǵdayı ámelge asırılıp atırǵan reformalar talabına uyqas kelmey, xalıq hám isbilermenlerdiń usı xızmetke bolǵan mútajlikleri qandirilmasdan qalıp atır.¹⁰

Bunıń tiykarǵı sebeplerinen biri ministrlik janındaǵı qamsızlandırıw qadaǵalawı inspeksiyasi xızmetkerleri sanı shegaralanǵanlıǵı bolıp, olar tiykarınan statistikalıq maǵlıwmatlardı júrgiziwip atır, tek. Qamsızlandırıw iskerligi haqqındaǵı maǵlıwmatlar aymaqlarǵa jetkilikli dárejede jetkezilmayotgani áqibetinde xalıqtıń hámmesinde de qamsızlandırıwǵa bolǵan isenim hám ol haqqında túsinik tolıq qáliplespegen. Bul bolsa tarawdıń YIMdagi úlesi ósiwine, kompaniyalar finanslıq turaqlılıǵınǵa unamsız tásir kórsetip atır.Bunnan tısqarı, qánigeler tárepinen qamsızlandırıwlaw processinde klientlerdiń aqsha -huqıqları tolıq hám tuwrı túsintirilmayapti. Nátiyjede qamsızlandırıw jaǵdayları júz bergeninen keyin kelispewshilikler kelip shıǵıp, olar sud keńselerinde kóriliwine tuwrı kelip atır. Qamsızlandırıw processinde jumıs júrgiziw sistemasınıń kóbinese mámleket tilinde alıp barilmasligi da qamsızlandırıw shártnamaların dúziw jáne onıń atqarılıwın támiyinlewde mashqalalardi keltirip shıǵarıp atır. Óz gezeginde, qamsızlandırıw hádiysesi júz bergende tólewlerdi tolıq ámelge asırmaslik jaǵdayları qayta qamsızlandırıw múmkinshiliklerine tosqınlıq jasaw menen birge, qamsızlandırıw sistemasına bolǵan isenimdiń tómenlewine alıp kelip atır.Sonıń menen birge, qamsızlandırıw sıylıqları menen qamsızlandırıw tólewleri ortasındaǵı ayırmashılıq joqarı dárejede saqlanıp qolyapti. Nátiyjede mámleketimizde xalıq jan basına tuwrı keletuǵın qamsızlandırıw sıylıqları ortasha 48, 8 mıń so'mni (6, 0 AQSH dol.) yamasa onıń jalpı ishki ónim degi úlesi 0, 4 protsentti qurap atır. Analizlerge qaraǵanda, qamsızlandırıw sıylıqlarınıń YIMdagi úlesi Batıs Evropada 8, 4, Aziyada 6, 1, Rossiyada 1, 3, Kazaxstanda 0, 85 protsent bolıp tabıladı.Usınıń menen birge, qamsızlandırıw bazarın rawajlandırıw, qarıydarlardıń qamsızlandırıwǵa isenimin asırıw, shet el tájiriybeler hám de informacion-kommunikaciya texnologiyalarınıń jetiskenliklerin engiziw, eń maqul túsetuǵınhám ózine tartatuǵındor qamsızlandırıw xızmetlerin jaratıw, qamsızlandırıw tarawına qımbatlı qaǵazlar emissiyasi arqalı investitsiyalar tartıw, xalıq aralıq standartlar hám principler tiykarında korrupciya hám qamsızlandırıw jalataylıǵına qarsı gúresiw sıyaqlı aktual máselelerge jetkilikli itibar berilmey atir.

Bunnan 15 jıl aldın qabıl etilgen “Qamsızlandırıw iskerligi tuwrısında”gi nızam búgingi kún talaplarına tolıq juwap bermeydi. Atap aytqanda, májburiy qamsızlandırıwlawdıń bólek túrleri húkimet qararları tiykarında engizilgen bolıp, nızam menen tártipke asırılmaǵan. Bunnan tısqarı, mámleket qamsızlandırıw bazarına iri xalıq aralıq qamsızlandırıw hám qayta qamsızlandıratuǵın

kompaniyalardıń tartilmay atirg`ani, sonıń menen birge, xalıq aralıq qamsızlandırıw qadaǵalawshıları awqamınıń hám de finanslıq esabat hám buxgalteriya esabınıń xalıq aralıq norma, standartları hám principlerı tolıq engizilmey atırǵanı jergilikli qamsızlandırıw kompaniyalarına xalıq aralıq reyting bahaların alıwda tosıq bolıp atır.¹¹