basqarɩw du`zimi haqqɩnda aytɩp berin`.
4
Xiywa xanɩ Seydmuxammed qaraqalpaqlarg‗a baylanɩslɩ ma`mleketlik basqarɩw
tarawɩnda
u`lken o`zgerisler kirgiziwge ma`jbu`r boladɩ. Bunday o`zgeriske
qanday waqɩyalar sebep
bolg‗an?
5
Qaraqalpaqlardɩ basqarɩwda Seydmuxammed xan ta`repinen engizlgen lawazɩmlardɩ atap
o`tin`.
6
Engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩ qaraqalpaqlar ushɩn en` joqarɩ basqarɩw
organɩ bolg‗an. Bul
lawazɩmdɩ qaraqalpaqlardan kim iyelegen?
7
Nayɩp lawazɩmɩ qanday xɩzmet atqarg‗an?
8
Atalɩq lawazɩmɩn iyelegen qaraqalpaq biylerinen kimlerdi bilesiz?
§13. QARAQALPAQLARDƖN` QALALARƖ, QORG‘ANLARƖ, TURAQ JAYLARƖ HA`M
KIYIM-KENSHEKLERI.
Qaraqalpaq xalqɩ tariyxiy rawajlanɩw jolɩnda o`zine ta`n turmɩs jag‗daylarɩn ha`m
ma`deniyatɩn du`ziwge eristi. Olar a`jayɩp materiallɩq ha`m ruwxɩy ma`deniyat du`zip, bul
ma`deniyat a`wladtan-a`wladqa o`tip bizin` ku`nlerimizge shekem jetip keldi.
Qaraqalpaqlardɩn` Aral ten`izi jag‗alarɩnda ha`m A`miwda`rya boylarɩnda du`zgen
materiallɩq ha`m ruwxɩy ma`deniyatɩ o`zine ta`nligi ha`m sulɩwlɩg‗ɩ menen ajɩralɩp turadɩ.
Qaraqalpaqstannɩn` alɩmlarɩ ko`p jɩllardan beri bul a`jayɩp ma`deniyat u`lgilerin jɩynap, olardɩ
izertlep, ko`plegen kitaplar, maqalalar jazdɩ. Respublikamɩzdɩn` ha`m burɩng‗ɩ awqamg‗a kirgen
ma`mleketlerdin` muzeylerinde olardɩn` u`lgileri saqlanbaqta.
Qaraqalpaqlardɩn` qurg‗an jaylarɩnɩn`, meshit-medreselerdin` qaldɩqlarɩ usɩ ku`nlerge
shekem saqlanɩp kelmekte. A`miwda`ryanɩn` ba`rhama tolɩp tasɩwlarɩ, qaraqalpaqlardɩn` otɩrg‗an
jerlerɩn o`zgertip turɩwɩna alɩp kelgen. Qaraqalpaqlardɩn` ha`r bir urɩwɩ o`z aldɩna awɩl bolɩp
jasap, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an.
Bul tuwralɩ orɩs sayaxatshɩsɩ A.Kaulbars qaraqalpaqlardɩn` A`miwda`rya eteklerindegi
awɩllarɩn ta`riyplep qɩzɩqlɩ mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an.
Aral a`tirapɩnda No`kis, Qɩyat, Qon`ɩrat, Qɩpshaq ha`m basqa da urɩwlardɩn` atlarɩ menen
atalg‗an ku`shli qorg‗anlarɩ bolg‗an. Bul qorg‗an qalalardɩn` arasɩnda Qon`ɩrat qalasɩ en`
u`lkenlerinen esaplang‗an. Qon`ɩrat qalasɩ Aral wa`layatɩnɩn` orayɩ bolg‗anlɩg‗ɩ
sebepli siyasiy
administrativlik a`hmiyetke iye bolg‗an. Qon`ɩrat qalasɩ XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩnda
biyik
diywallar menen qorshalg‗an bolɩp jawgershilik jag‗dayɩnda a`tiraptag‗ɩ xalɩq
qala ishine kelip
jawdan qorg‗ang‗an, al paraxatshɩlɩq jag‗dayɩnda bul jerge kelip sawda islegen. Xojeli qalasɩ da
aymaqtag‗ɩ en` bekkem qorg‗anlardan esaplang‗an. Bul qala Aral menen Xiywa ortasɩndag‗ɩ
sawda baylanɩslarɩnda u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Bul jerde sawda ka`rwanlarɩnɩn`
toqtaytug‗ɩn ornɩ bolg‗an ha`m usɩ jerde sawdagerlerden bajɩ pul o`ndirilgen. Usɩnday a`hmiyeti
menen belgili bolg‗an Xojeli qalasi bekkem qorg‗anlarg‗a iye bolɩp,
siyasiy islerge de belsene
qatnasa baslaydɩ.
Arallɩlardɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ gu`resinde Xojeli xalqɩ Arallɩlar ta`repinde turɩp,
Xojeli Xiywa xanɩna qarsɩ gu`reste ku`shli qorg‗an bolɩp xizmet etken. Ol ku`shli diywal menen
qorshalg‗an. 1804-jɩlɩ Xiywa xanɩ Eltuzer bul qorg‗andɩ basɩp alɩw aldɩnda onɩn` diywallarɩn
qɩyratɩwg‗a buyrɩq bergen. Xannɩn` a`skerleri u`sh ku`n dawamɩnda onɩn` barlɩq diywallarɩn
qɩyratqan.
XIX a`sirdin` birinshi yarɩnmda Qon`ɩrat, Xojeli, Man`g‗ɩt, SHɩmbay qalalarɩnda u`lken
siyasiy waqɩyalar bolɩp turg‗an. Usɩnday qalalardɩn` biri Jan`a qala bolɩp, ol a`skeriy topɩlɩslar
bolg‗an jag‗dayda qaraqalpaqlardɩn` qorg‗anatug‗ɩn jaylarɩ bolg‗an. Sonday-aq, Xiywa xanlarɩna
qarsɩ ko`terilis waqtɩnda paydalanatug‗ɩn
Aydos qala, Ernazarqala ha`m t.b. qalalar bolg‗an.
Olardɩn` arasɩndag‗ɩ en` u`lkenleri SHɩmbay, Qon`ɩrat, No`kis qalalarɩ bolg‗an. Orɩs
sayaxatshɩlarɩ SHɩmbay, No`kis, Qon`ɩrat qorg‗anlarɩ tuwralɩ jazba mag‗lɩwmatlar jazɩp
qaldɩrg‗an.
Qaraqalpaq awɩllarɩ o`z aldɩna ma`deniy oray bolg‗an. Olardɩn` bir qanshalarɩ u`lken
medreselerdin` a`tirapɩnda qa`liplesken.
Solardan Qaraqum iyshan, Ko`ko`zek, Iyshanqala
a`tirapɩndag‗ɩ awɩllar bunɩn` ayqɩn mɩsalɩ bola aladɩ. Usɩ da`wirde qaraqalpaqlardɩn`
negizgi
qonɩsɩ ko`shpeli awɩl bolɩp, olar tiykarɩnan qara u`ylerde jasag‗an. Sonɩn` menen birge baylardɩn`
paqsadan o`rilgen u`lken jaylarɩ bolɩp, olar diywallar menen qorshalg‗an. Olardɩn` arasɩnda
usɩnday u`lken ha`wlilerden Oraz atalɩqtɩn`, Erejepbiy ha`m Sasɩq biylerdin` jaylarɩ belgili.
Bulardɩn` birinshisi Qarao`zek rayonɩ,
Do'stlaringiz bilan baham: