Sorawlar ha`m tapsɩrmalar:
1
Aydos biy basshɩlɩg‗ɩnda ko`terilis qashan baslang‗an ?
2
Qon`ɩratqa 300 no`ker menen atlanɩs jasag‗an Aydos biydin` balalarɩ haqqɩnda aytɩp berin`.
3
Qon`ɩrattɩ Aydos a`skerlerinen qorg‗awda kim basshɩlɩq etken ?
4
Aydos biy basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ko`terilistin` sebeplerin atap o`tin`.
5
Ko`terilisshiler jen`iletug‗ɩnlɩg‗ɩn bilgen son` kelte bas jolɩ arqalɩ qayda barmaqshɩ boladɩ ?
6
Ko`terilisti bastɩrɩwdɩ xan kimge tapsɩradɩ ?
7
Aydos biy qay jerde o`ltirilgen ?
§10. 1855 – 1856 JƖLLARDAG‘Ɩ ERNAZAR ALAKO`Z BASSHƖLƖG‘ƖNDAG‘Ɩ XALƖQ
KO`TERILISI
Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ awɩr sotsial-ekonomikalɩq jag‗daydɩn` ta`sirinde Xiywa xanlɩg‗ɩ
aymag‗ɩnda ko`terilisler payda boladɩ. Bunday ko`terilisler o`zlerinin` etnosiyasiy basqarɩw
sistemasɩna iye bolg‗an qaraqalpaqlar ha`m tu`rkmenler arasɩnda kelip shɩg‗adɩ.
1855-jɩlɩ sentyabrde jan`adan xan bolg‗an Qutlɩmuratqa bag‗ɩnɩwdan bas tartɩp,
tu`rkmenler o`zlerine Atamurattɩ xan ko`terip ko`teriliske shɩqsa, usɩ jɩlɩ noyabrde qaraqalpaqlar
arsɩnda da ko`terilis payda boladɩ. Bul ko`terilistin` basɩnda qon`ɩrat arɩsɩnɩn` qoldawlɩ urɩwɩnan
Ernazar Alako`z turadɩ. Ol Xiywa xanɩ Muxammed Raxim xan da`wirinde pu`tkil
qaraqalpaqlardɩn` basshɩsɩ bolg‗an, 1827-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ xalɩq ko`terilisine basshɩlɩq
etken Aydos biydin` inisi bolg‗an Mɩrjɩq Maybas ulɩnɩn` balasɩ bolg‗an. Maybas penen Aydos
tuwɩsqan ag‗a – inili. Mɩrjɩq Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ urɩsqan ha`m Aydos no`kerleri ta`repinen
o`ltirilgen.
Ernazar Alako`z ko`teriliske shekem qaraqalpaqlar arasɩnda abɩroyg‗a iye biy bolg‗an.
Ko`teriliske shɩg‗arda pu`tkil qaraqalpaqlardɩn` biyleri jɩynalɩp Xiywa xanɩna qarsɩ urɩsɩwg‗a`,
o`z aldɩna xanlɩq du`ziwge bel baylap kelisim du`zedi. Bul kelisimge kelgen 60 biy bir alma
bizge ant bolsɩn dep alpɩsɩ bir almanɩ ten` bo`lip jep, biri-birine sadɩqlɩqqa ant etedi.
Ernazar Alako`zdin` ko`rsetpesi menen ha`reketke xanlɩq status beriw maqsetinde Zarlɩq
to`reni xan ko`teredi. Zarlɩq to`re SHɩng‗ɩs xan a`wladɩnan bolg‗an. Zarlɩq to`re xan bolɩp, onɩn`
wa`zirleri Ernazar Alako`z qon`ɩrat arɩsɩ basɩnda, al Ernazar keneges on to`rt urɩw basɩnda turadɩ.
Ernazar keneges belgili qaraqalpaq biyleri SHonqara biy, Qabɩl biylerdin` a`wladɩnan bolɩp, biri
a`kesi, ekinshisi babasɩ. Ol ko`terilis waqtɩnda jas jigit bolg‗anɩ sebepli bala Ernazar depte
atalg‗an. Ol jas bolɩwɩna qaramastan qaraqalpaqlar arasɩnda sonɩn` ishinde on to`rt urɩw arasɩnda
u`lken ta`sirge iye bolg‗an.
Ko`terilisshiler Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` arqa aymaqlarɩn qollarɩna alɩp, Xiywa a`skerlerine
qarsɩ sawashlar ju`rgizedi. Xiywa xanɩ Kutlɩmurat dekabr ayɩnɩn` aqɩrɩnda ko`terilisti bastɩrɩw
maqsetinde YAqɩp ma`hrem ha`m Qudaybergen basshɩlɩg‗ɩnda jazalawshɩ otryad jiberedi. Bul
jazalawshɩ otryad Qoshqar ata a`tirapɩndag‗ɩ, son` basqa jerlerdegi jasap atɩrg‗an xalɩqtɩ tonap
ko`p mug‗darda oljalar menen Xiywag‗a qaytadɩ.
Qaraqalpaqlar ko`teriliske shɩqqan tu`rkmenlerge Xiywa xanɩna qarsɩ birgelikte ha`reket
qɩlɩwdɩ usɩnɩs etip, bir neshe adamnan ibarat delegatsiya jiberedi. Bul so`ylesiwler unamlɩ tu`s
alɩp, ko`terilisshiler birgelikte ha`reket etiwge kelisedi. Olarg‗a 1856-jɩldɩn` basɩnda Xorezmnin`
arqa bo`liminde jasawshɩ qa`zaqlar menen o`zbekler de qosɩladɩ. Qon`ɩrat ha`kimligi lawazɩmɩn
iyelgen Jang‗azɩ to`re ko`terilisshiler ta`repinde boladɩ. Usɩlayɩnsha orayɩ A`miwda`ryanɩn` on`
jag‗alɩg‗ɩnda SHɩmbaydɩn` qubla batɩsɩnda 30 shaqɩrɩm qashɩqlɩqta jaylasqan Jan`a bazarda
bolga`n jan`adan du`zilgen qaraqalpaq xanlɩg‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ urɩsta koalitsiya du`ziwge
erisedi. Bul koalitsiyanɩ du`ziwde Ernazar Alako`z u`lken rol atqaradɩ. Ol usɩ kelisimdi du`ziw
maqsetinde Zarlɩq xan menen birge Atamurat xan menen ushɩrasɩwg‗a Go`ne U`rgenish qalasɩna
kelip, so`ylesiwler ju`rgizgen.
Usɩlar menen qatar Ernazar Alako`z Qon`ɩrat ha`kimi Jang‗azɩ to`re menen birgelikte
ko`terilisshilerdin` atɩnan Sɩrda`ryanɩn` shep jag‗alɩg‗ɩnda jasawshɩ qazaqlarg‗a – qazaqlardɩn`
orta ju`z sultanɩ Elekey Qasɩmovqa xatlar jazadɩ.
Bul xatlarda: «Qaraqalpaqlardɩn`, tu`rkmenlerdin`, qazaqlardɩn` ulɩsɩndag‗ɩ aqɩllɩ
adamlarɩ menen oylasɩp, Xiywag‗a qarsɩ xalɩq ma`pi ushɩn urɩs basladɩq. Bizin` xalqɩmɩzdɩn`
iygiligi ha`m paraxat jasawɩ ushɩn eski xanlardɩn` a`wladlarɩnan bolg‗an Zarlɩqtɩ xan etip
ko`terdik. Endi tu`rkmenler, qaraqalpaqlar ha`m qazaqlar arasɩnda alaawɩzlɩq toqtadɩ, olar bir-
birinen bende etip alg‗an adamlarɩn, tartɩp alg‗an mallarɩn ha`m zatlarɩn bir-birine qaytɩp beredi.
Solay etip, endi bizlerdin` barlɩg‗ɩmɩz ja`ne o`zbekler awɩzbirshilik penen jasaymɩz», - dep
ko`rsetedi.
Bul xatlar Aral boylarɩnda Qaraqalpaqlar xanlɩg‗ɩnɩn` du`zilgenligin bildiriwshi iske
asɩrɩlg‗an diplomatiyalɩq ilaj edi. Ko`terilis basshɩlarɩ o`zlerinin` jaqɩn qon`sɩlarɩ menen kelisip
qoymastan alɩstag‗ɩ Sɩrda`rya jag‗alarɩndag‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩ dushpanlarɩ bolg‗an qazaqlar menen
jɩllɩ qatnaslar du`ziwge ha`reket jasag‗an. Xa`ru`r bolg‗an jag‗dayda Sɩrda`rya qazaqlarɩnan
ja`rdem sorawdɩ ko`zde tutqan.
Xiywa xanɩ Qutlɩmurat xan ko`terilisshilerdin` isi kem-kem rawaj alɩp baratɩrg‗anlɩg‗ɩnan
qa`wiplenip, tu`rkmen ko`terilisshilerinin` basshɩlarɩ menen kelisim du`ziw siyasatɩn a`melge
asɩrmaqshɩ boladɩ. Bunnan maqset, qaraqalpaqlardɩ birinshiden awqamlaslarɩnan ayɩrɩw,
ekinshiden tu`rkmenlerdin` a`skeriy ku`shin qaraqalpaqlarg‗a qarsɩ qollanɩw edi. Bul siyasat
Xiywa xanɩ ushɩn en` durɩs siyasat edi. Biraq Qutlɩmurat xan Bul siyasattɩ a`melge asɩra almaydɩ.
Bunɩ a`melge asɩrɩwg‗a Qutlɩmurattan son`gɩ Xiywa xanɩ Seydmuxammed xan erisedi.
Qutlɩmurat xan 1856-jɩlɩ fevral ayɩnɩn` basɩnda tu`rkmenler arasɩnan o`zine ko`plegen ta`repdar
jɩynag‗an inisi Muxammed Niyaz ta`repinen o`ltiriledi. O leki mɩn` atlɩ a`sker menen Xiywag‗a
basɩp kirip, xan sarayɩn iyeleydi ha`m Qutlɩmurat xandɩ o`ltiredi. Bul urɩs barɩsɩnda Muxammed
Niyazdɩn` o`zide aman qalmaydɩ. Onɩ ertip kelgen a`skerleri menen qosɩp Xiywa a`skerleri qɩrɩp
taslaydɩ.
1856 – jɩlɩ 12 –fevral ku`ni Xiywa taxtɩna Seydmuxammed otɩradɩ. Ol xanlɩq taxtɩna
otɩrɩwdan Qutlɩmurat xannɩn` a`melge asɩrmaqshɩ bolg‗an isin dawam etedi. Ol da`rha`l a`sker
toplap ko`terilisshi tu`rkmenlerdi bag‗ɩndɩrɩw ushɩn o`zinin` tu`rkmenler arasɩndag‗ɩ burɩng‗ɩ
baylanɩslarɩn iske salɩp, tu`rkmenlerdin` bir bo`limin o`zine qaratadɩ. Atamurat xan o`zinin`
burɩng‗ɩ qu`diretinen ayɩrɩlɩp Seydmuxammed xannɩn` soqqɩsɩna duwshar boladɩ.
Seydmuxammed xan tu`rkmenlerdin` bir bo`legin bag‗ɩndɩrɩp, ko`terilisshilerdin`
birlesken ku`shine sheshiwshi soqqɩ bergennen keyin ko`terilis basshɩlarɩ arasɩnda jikleniwshilik
payda boladɩ. Basɩnda keneges Ernazar bolg‗an on to`rt urɩw biyleri ko`terilistin` keleshegine
isenbey Xiywa xanɩ ta`repke o`tip ketedi. Bul jag‗day qaraqalpaqlardɩn` o`n to`rt urɩw arɩsɩnɩn`
ten` jarɩsɩnɩn` ko`terilisshilerden qol u`ziwine alɩp keledi. Ekinshiden Xiywa xanɩ ta`repke o`tip
ketken biyler o`zleri menen ketpey qaraqalpaqlar xanɩ Zarlɩqtɩ «o`zinin` puqaralarɩn ko`rsin», -
dep aldap alɩp ketip, Xiywa xanɩ Seydmuxammedke aparɩp beredi. Usɩlayɩnsha jan`adan
du`zilgen qaraqalpaqlar xanlɩg‗ɩ xansɩz qaladɩ. Bul na`rse ko`terilisshilerge o`zinin` ruwxɩy
unamsɩz ta`sirin tiygizedi. Ko`terilistin` ideyalɩq basshɩsɩ Ernazar Alako`z ko`terilis tamamlanɩp,
qaraqalpaqlar xanlɩg‗ɩnɩn` ta`g‗diri sheshilgenligin tu`sinse de Xiywa xanlɩg‗ɩna bag‗ɩnɩwdan bas
tartadɩ. Ol o`zinin` do`geregine jɩynalg‗an sadɩq qurallaslarɩ menen 700 u`yli xojalɩq bolɩp
Qazaqda`ryanɩn` ten`izge quyarlɩg‗ɩnda bekkem qorg‗an saldɩradɩ. 1856 – jɩldɩn` 29 – martɩnda
Seydmuxammed xan u`lken a`sker toplap Ernazar qorg‗anɩna qamal jasaydɩ. Ko`terilisshiler
dushpang‗a qattɩ qarsɩlɩq ko`rsetedi, adam ku`shi jag‗ɩnan og‗ada basɩm bolɩwɩna qaramastan
qanshelli ku`sh salɩp jigerli tu`rde topɩlɩs jasasa da xan a`skerleri qorg‗andɩ iyeley almaydɩ.
Qamal derlik u`sh ayg‗a jaqɩn dawam etedi. Xiywa a`skerleri qorg‗andɩ ku`sh penen qolg‗a
kirgize almaydɩ. 1856 – jɩlɩ 12-iyun ku`ni Ernazar qɩyanetsizlik penen satqɩnnɩn` atqan og‗ɩnan
qazalanadɩ. Tek usɩnnan son` g‗ana Ernazar qala Xiywa a`skerleri ta`repinen qolg‗a kirgiziledi.
Usɩlayɩnsha ko`terilistin` aqɩrg‗ɩ tiregi qɩyratɩladɩ, Zarlɩq xan Xiywa qalasɩnda awɩr jazalarg‗a
girptar etip o`ltiriledi.
Ernazar Alako`z Bul ko`teriliyaste xalɩq ishinen shɩqqan xalɩq batɩrɩ retinde ko`zge
tu`sedi. Ol o`mirinin` aqɩrɩna shekem o`zinin` niyetine, ko`terilisshilerge sadɩq bolg‗an. Jeke
basɩnɩn` g‗amɩ ushɩn ko`terilisshilerdi taslap qashpag‗an.
Ernazar Alako`z tuwralɩ O`zbekstan Respubliksɩnɩn` Prezidenti Islam Karimov 1997 – jɩlɩ
17 – iyunde Qaraqalpaqstan Respublikasɩnɩn` Joqarg‗ɩ Ken`esinin` na`wbetten tɩsqarɩ
sessiyasɩnda shɩg‗ɩp so`ylegen so`zinde Ernazar Alako`zdi a`dalat ha`m ten`lik, azatlɩq ha`m
erkinlik ushɩn gu`res ju`rgizgen ju`rekli qaraqalpaq perzentlerinin` biri dep joqarɩ bahaladɩ.
Do'stlaringiz bilan baham: |