Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

 
qarsɩ birigip, Man`g‗ɩt beklerinin` qolɩnan ha`kimiyattɩ tartɩp aladɩ. 
Olar
 
ma`mlekettin` iran shaxlarɩnɩn` g‗arezsizligin ja`riyalaydi. Bunnan bɩlay Xiywa xanlɩg‗ɩnda 
ha`kimiyat Qon`ɩrat urɩwlarɩnan shɩqqan inaqlar qolɩna toplanadɩ. Muxammed A`min inaq 
(1763-1790) Xiywada Qon`ɩratlar dinastiyasɩnɩn` tiykarɩn saladɩ. Ol ha`kimiyattɩ o`z qolɩnda 
uslap qa`legen xan a`wladɩn Xiywag‗a xan etip, qa`lemese tu`sirip taslaytug‗ɩn da`rejede 
ku`shke iye bolg‗an. 0l ma`mleketti basqarɩwda Qon`ɩrat urɩwlarɩnɩn` basqarɩwshɩ toparlarɩna 
su`yenip, g‗a`rezsiz feodallardɩ bag‗ɩndɩrɩwg‗a ku`sh jumsag‗an. Ma`mlekette burɩng‗ɩ 
to`menlep ketken jag‗daylardɩ jaqsɩlawg‗a erisken. Eldin` ekonomikasɩnɩn` joqarɩ ko`teriliwine 
tiykar salɩng‗an. 
Inaqlardɩn` basshɩlɩg‗ɩnda Xiywa a`skerlerinin` xanlɩqtɩn` batɩs shegaralarɩndag‗ɩ 
tu`rkmenlerdin` topɩlɩsɩnɩn` toqtatlɩwɩ ha`m 1782-jɩlɩ Buxara a`skerlerinin` topɩlɩsɩn qɩyratɩwɩ 
Xiywa inaqlarɩnɩn` abroyɩn arttɩrg‗an. XVIII a`sirdin` aqɩrɩna kelip xanlɩqta inaqlardɩn` 
ha`kimiyati bekkemlenip barɩwɩ menen birge xanlɩqta xan ha`kimiyati ju`da` a`zzilep ketedi. 

---

Barlɩq ha`kimiyat inaqlardɩn` qolɩnda toplanɩp xanlar olardɩn` qolɩnda «Quwɩrshaq»qa aylanɩp 
qaladɩ. Usɩlayɩnsha Xiywa xanlɩg‗ɩnda XVIII a`sirdin` aqɩrlarɩna kelip qon`ɩratlar dinastiyasɩnɩn` 
tiykarɩn salɩwshɩ inaqlar ha`kimiyattɩ o`z qollarɩna aladɩ.
XVII a`sirdegi Volga ha`m Ural boyɩ qaraqalpaqlarɩ bul da`wirdegi sol aymaqtag‗ɩ siyasiy 
sho`lkem bolg‗an Ullɩ Nog‗ay birikpesinin` quramɩna kirgen. Bul jerde XVI a`sirdin` aqɩrɩnda 
nog‗ay mɩrzasɩ Ismayldɩn` a`wladlarɩ arasɩnda ha`kimiyat ushɩn talaslardɩn` barɩsɩnda Nog‗ay 
mɩrzasɩ Ormanbet biy o`ltirilgennen keyin, ha`kimiyat ushɩn o`z-ara urɩslar ku`sheyip ketedi.
Moskva ma`mleketinin` patshasɩ Boris Godunov Nog‗aylar birikpesin saqlap qalɩw 
maqsetinde bul urɩslardɩ toqtatɩwg‗a ha`reket etedi. 0l XVII a`sirdin` basɩnan baslap Nog‗ay 
mɩrzasɩ Tɩnaxmettin` a`wladɩ Esterek Mɩrzanɩn` Ullɩ Nog‗ay birlespesinin` basqarɩwshɩsɩ 
bolɩwɩna ja`rdem beredi. 
Esterek ha`kimiyat basɩna kelgennen keyinde ko`p waqɩtqa shekem o`z-ara urɩslar 
toqtamadɩ, sonɩn` menen birge Ullɩ Nog‗ay Ordasɩ burɩng‗ɩsɩnsha Azov ha`m Kuban, Kaspiy 
ha`m Terek da`ryalarɩ aralɩg‗ɩnda ko`ship, qonɩslanɩp ju`rgen. Kishi nog‗ay ordasi Qazɩ ordasɩ 
menen u`zliksiz urɩslar ju`rgizip turɩwg‗a ma`jbu`r bolg‗an. Sebebi, Esterek Qazɩ ulɩsɩna qarsɩ 
atlanɩslar jasawg‗a Moskva hu`kimeti aldɩnda minnetli bolg‗an. Usɩnday jag‗daylarda 1613-jɩlɩ 
Nog‗aylar Xo-Urluk basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ qalmaqlardɩn` topɩlɩsɩna duwshar boladɩ. Bul birinshi 
atlanɩstan Nog‗aylardɩn` a`zziligin sezgen qalmaqlar Volga ha`m Ural da`ryalarɩnɩn` ayag‗ɩn 
XVII a`sirdin` 30-jɩllarɩ tolɩq iyelep, nog‗aylardan tartɩp aladɩ. Jaylaw jerlerinen ayrɩlg‗an 
nog‗aylardɩn` ko`pshilik bo`limi batɩsqa qaray, Volganɩn` Qɩrɩm ta`repki jag‗alarɩna o`tiwge 
ma`jbu`r boladɩ. Olar Qɩrɩmg‗a, Qara ten`iz jag‗alarɩna, Dneprge shekemgi aralɩqtag‗ɩ 
dalalɩqlarg‗a ko`ship ornalasadɩ. 
Nog‗aylardɩn` bir bo`limi qalmaqlardɩn` qol astɩnda qalg‗an bolsa, bir bo`limi shɩg‗ɩsqa 
qaray ko`shedi. 
Usɩlayɩnsha qalmaqlardɩn` qɩsɩmɩ tiykarɩnda ullɩ nog‗ay birlespesi tarqap ketedi. 
Nog‗aylardɩn` «Altɩ ul» ulɩsɩ bul waqɩtta Uraldɩn` shɩg‗ɩs ta`repinde-Aral ten`izi jag‗alarɩnda 
ma`kanlag‗an. 
Ullɩ Nog‗ay birlespesi qulag‗annan keyin onɩn` quramɩnan bo`linip shɩqqan qaraqalpaqlar 
ko`p waqɩtlarg‗a shekem qalmaqlarg‗a ha`m ruslarg‗a qarsɩ urɩslar ju`rgizgen. Tariyxiy 
dereklerde 70-jɩllarda ruslardɩn` Kama da`ryasɩnɩn` a`tirapɩndag‗ɩ jerlerdi iyelep alg‗anlɩg‗ɩna 
qarsɩ bashqurt xalqɩnɩn` ko`terilisinde qaraqalpaqlar da belsene qatnasqan. Bunnan son`g‗ɩ XVII 
a`sirdin` aqɩrɩna tuwra keletug‗ɩn jazba dereklerde qaraqalpaqlar qazaqlar menen birlikte 
Tyumen volosti aymaqlarɩna atlanɩs jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmatlar bar. 
Qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi XVII a`sir dawamɩnda Volga ha`m Ural boylarɩn jawlap 
alg‗an qalmaqlarg‗a ha`m o`zinin` shegarasɩn shɩg‗ɩsqa qaray ken`eytip kiyatɩrg‗an Rossiyag‗a 

---

qarsɩ urɩslar alɩp barg‗an. Bul urɩsta qaraqalpaqlar ha`m qazaqlar bashqurtlar menen birlikte 
ha`reket etken. Olar usɩ ju`rgizgen urɩslarɩ arqalɩ o`zlerinin` jaylawlarɩn qaytarɩp alɩw, 
qalmaqlardɩ Volga ha`m Ural boylarɩnan quwɩp shɩg‗ɩw, olarg‗a ja`rdem berip turg‗an ruslardɩn` 
shɩg‗ɩs shegaralarɩndag‗ɩ ku`shin a`zziletiwdi aldɩna maqset etip qoyg‗an. 
XVII a`sirde qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya boylarɩnda, Tu`rkistan aymag‗ɩnda jasag‗anlɩg‗ɩ 
haqqɩnda jazba mag‗lɩwmatlar ko`plep ushɩrasadɩ. Bunday mag‗lɩwmatlarg‗a sa`ykes 
qaraqalpaqlar XVII a`sirdin` ortarɩnda Sɩrda`ryaa a`tirapɩndag‗ɩ xanlɩqlardɩn` siyasiy islerinde 
belsene qatnasadɩ. 
Bul haqqɩnda Orta Aziya xanlɩqlarɩnɩn` XVII a`sirdegi belgili tariyxshɩsɩ Muxammed 
YUsuf Munshi ta`repinen ko`plegen mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrɩlg‗an. Onɩn` «Mukim xan 
tariyxi» atlɩ tariyxɩy shɩg‗armasɩnda XVII a`sirdegi Buxara xanlɩg‗ɩnɩn` siyasiy islerine 
qaraqalpaqlardɩn` qɩzg‗ɩn tu`rde aralasqanlɩg‗ɩ tuwralɩ xabar etiledi. Bul mag‗lɩwmatlarg‗a 
sa`ykes Buxara xanɩ Baxi Muxammed da`wirinde 1605 jɩlɩ qaraqalpaqlar basqa xalɩqlar menen 
birge Buxara xanlɩg‗ɩna qarsɩ ko`teriliske qatnasqan. Buxara xanɩ Imamqulɩ 1611-jɩlɩ Tu`rkistan 
ha`m Qarataw a`tiraplarɩna, Buxara shegaralarɩna jaqɩnlap qalg‗an, qaraqalpaqlarg‗a ha`m 
qalmaqlarg‗a qarsɩ atlanɩs jasag‗an. 
Usɩnday mag‗lɩwmatlar Xiywa xanɩ Abulg‗azɩ ta`repinen de jazɩp qaldɩrɩlg‗an. 0l XVII 
a`sirdin` 20-jɩllarɩ Xabash Sultan Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ siyasiy gu`resler barɩsɩnda Xiywadan 
qashɩp shɩg‗ɩp, Sɩrda`rya boylarɩnda jasap atɩrg‗an qaraqalpaqlar arasɩna barg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda 
jazadɩ. 
Bulardan basqa usɩ da`wirde XVII a`sirdin` 20-jɩllarɩ Tashkent xanɩ Tursɩn xannɩn` 
ma`mleketi quramɩnda qaraqalpaqlardɩn` jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda da mag‗lɩwmatlar bar. Tursɩn 
xan XVII a`sirdin` 20-jillarɩ Tu`rkistannɩn` xanɩ bolɩp turg‗anda, qazaq xanɩ Esim xan ta`repinen 
1628-jɩlɩ o`ltiriledi. Usɩ Tu`rkistandag‗ɩ siyasiy waqiyanɩ esitken Buxara xanɩ Imamqulɩ xan 
a`skerleri Esim xang‗a qarsɩ atlanɩs barɩsɩnda Esim xandɩ o`ltiredi. Bul waqɩyadan son` 
qaraqalpaqlar Buxara xanlɩg‗ɩna bag‗ɩnɩshlɩ bolg‗an. 
XVI a`sirdin` 2-yarɩmɩnda Tu`rkistan qaraqalpaqlarɩ ha`m qazaqlarɩ Buxara xanlɩg‗ɩna 
bag‗ɩnɩshlɩ bolg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda Buxarag‗a kelgen rus elshisi Boris Pozuxin, 1671-jɩlɩ jazɩp 
qaldɩrg‗an. Bul rus elshisinin` mag‗lɩwmatɩna qarag‗anda Tu`rkistan qaraqalpaqlarɩ ha`m 
qazaqlarɩ Buxara jerlerinde de ushɩrasadɩ, olardɩn` sanɩ kem degende 150 mɩn`nɩn` shamasɩ. Olar 
Buxara xanlɩg‗ɩnda isenimli, a`skeriy ku`sh bolɩp 50 mɩn` shamasɩnda a`sker jɩynay alatug‗ɩn 
bolg‗an. Qaraqalpaqlar ulɩsɩ Buxara xanlɩg‗ɩna tiyisli bolg‗an sebepli olar a`sker berip turɩwg‗a 
minnetli bolg‗an. 
Bulardan basqa qaraqalpaqlardɩn` XVII a`sirden baslap XVIII a`sirdin` aqɩrɩna shekem Ullɩ 
taw a`tirapɩnda jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda, olardɩn` XVII a`sirdin` aqɩrɩnda Tawke xang‗a bag‗ɩnɩshlɩ 

---

bolg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmatlar bar. 
Ulɩwma alg‗anda, Sɩrda`rya a`tirapɩnda jasag‗an qaraqalpaqlardɩn` XVII a`sirlerdegi tariyxɩ 
haqqɩndag‗ɩ mag‗lɩwmatlar XVII a`sirde Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ siyasiy jaqtan ekige 
bo`lingenligin ko`rsetedi. Birinshi bo`limi Buxara xanlɩg‗ɩna, al ekinshi bo`limi qazaq 
xanlɩg‗ɩna bag‗ɩnɩshlɩ bolg‗an.