Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013



Download 1,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/25
Sana28.02.2022
Hajmi1,39 Mb.
#474356
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25
Bog'liq
8 Klass Qaraqalpaqstan tariyxı Қарақалпақстан тарийхы

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

Qaraqalpaqlardɩn` xalɩq bolɩp qa`liplesiwindegi tariyxɩy watani qay jerde ekenligin aytɩp 
berin`? 

Qaraqalpaqlardɩn` xalɩq retinde qa`liplesiwin izertlegen alɩmlardan kimlerdi bilesiz? 

Qaraqalpaqlardɩn` qa`liplesiwinde uytqɩ rolin atqarg‗an urɩw ha`m qa`wimler birikpelerin 
ko`rsetin`? 

Qaraqalpalardɩn` urɩwlɩq kestesin du`zip shɩqqan alɩm kim? 

Pesheneg ha`m Oguz qa`wimlerinin` bas kiyimleri qanday formada bolg‗an? 

Qaraqalpaqlar qashan ha`m ne sebep Aral boylarɩnan basqa jaqlarg‗a ko`shken? 

Volga boylarɩna qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi qashan ko`ship barg‗an? 

Sɩrda`rya boylarɩna qaraqalpaqlar qashan ha`m qay jerlerden ko`ship barg‗an? 

Xorezmnin arqa bo`liminde qaraqalpaqlar qaysɩ xalɩq penen birge jasag‗an`? 
10 XV a`sirdegi qaraqalpaqlardɩn` kanday da`stanlarɩn bilesiz? 
11 Qaraqalpaqlardɩn` XIV a`sirde qanday muzɩkalɩq a`sbaplarɩ bolg‗an? 
12 Qaraqalpaqlardɩn` XVI a`sirdegi turaq jaylarɩ, kiyimleri haqqɩnda ne bilesiz? 
§2. XVII-XVIII A`SIRLERDE XIYWA XANLƖG‘Ɩ. XVII A`SIRDEGI 
QARAQALPAQLAR.
Xorezm ma`mlekti Elbars xan basshɩlɩg‗ɩnda g‗a`rezsizlikke eriskennen son` ko`p uzamay 
oraylɩq ha`kimiyat a`zziley baslaydi. Sebebi, ma`mleket bir neshe feodallɩq iyeliklerge bo`linip 
bul iyeliklerde xannɩn` jaqɩn adamlarɩ u`stemlik etken. Olar xang‗a bag‗ɩnbay xanlɩq ha`kimiyattɩ 
iyelew ushɩn gu`resler ju`rgizgen. Bunday o`z-ara urɩslar Elbars xan o`lgen son` (1538 jɩlɩ) 
ku`sheyip ketedi. 
Xanlɩqtɩn` a`zzilegenin sezgen Maverennaxrda u`stemlilik etiwshi SHeybaniylar 
dinastiyasi wa`killeri Xorezmdi basɩp alɩp, o`z ma`mleketine qosɩp alɩwg‗a ha`reket etken. 
Ubaydulla xan 1537-jɩlɩ Xorezmdi jawlap aladɩ. Biraq kelesi jɩlɩ Xorezm qaytadan SHeybaniylar 
u`stemliginen qutɩlɩp, o`z g‗a`rezsizligin qaytarɩp aladɩ. Ma`mleketti Ubaydulla u`stemliginen 
azat etken xan Din Muxammed ma`mlekettegi feodallɩq bo`lshekleniwshilikti saplastɩra almaydɩ. 
Xorezmdi SHeybaniylar ma`mleketine biriktiriwdi Abdulla xan iske asɩradɩ. 0l 1593-jɩlɩ 
Xorezmdi qolg‗a kirgizip, o`z ma`mleketi quramɩnda uslap turg‗an. 1598-jɩlɩ Buxara xanɩ 


Abdulla xan o`lgen son`, Xorezm Buxara xanlɩg‗ɩnɩn` u`stemliginen qutɩladɩ. Xorezm 
basqarɩwshɩsɩ Xajimxan ha`kimiyat basɩna qaytadan kelip, Xorezmde o`zinin` u`stemligin 
ornatadɩ. XVII a`sirdin` I-shereginde bul jerde xan a`wladlarɩ arasɩnda xanlɩq ha`kimiyat ushɩn 
o`z- ara urɩslar ku`sheyip ketedi. 
Xiywa xanɩ Arab Muxammedtin` waqtɩnda onɩn` balalarɩ Xabash ha`m Elbarɩs sultanlar 
o`zinin` a`kesine qarsɩ urɩsɩp, xanlɩq ha`kimiyatɩn tartɩp aladɩ. Biraq ko`p uzamay olar o`zinin` 
tuwɩsqanɩ Asfandiyar ta`repinen taxttan tu`siriledi. Asfandiyar taxttɩ iyelerde tu`rkmenlerdin` 
a`skeriy ku`shinen paydalang‗an. Ol xanlɩq ha`kimiyattɩ qolg‗a alɩp bolg‗an son` xanlɩqtɩ 
basqarɩwda tu`rkmen sa`rdarlarɩna su`yenip olarg‗a ko`p jen`illikler beredi. Xanlɩqta 
ha`kimiyatta tu`rkmen feodallarɩ u`lken ku`shke aylanadɩ. Na`tiyjede tu`rkmen feodallarɩna 
qarsɩ, o`zbek feodallarɩnɩn` g‗a`zebi ku`sheyedi. Olar ma`mlekettegi ha`kimiyatqa iyelik etiw 
ushɩn o`zbek feodallarɩnan a`sker toplap Asfandiyarg‗a qarsɩ urɩsqa shɩg‗adɩ. Asfandiyar xannin` 
inisi Abulg‗azɩ xan bul o`zbek feodallarɩnɩn` ekonomikalɩq ha`m siyasiy talaplarɩnan o`zinin` 
maqseti ushɩn paydalanɩp olardɩn` a`skeriy ku`shi menen Asfandiyar xannan xanlɩq ha`kimiyattɩ 
tartɩp almaqshɩ boladɩ. Biraq ol o`z maqsetine jete almaydi. Bul urɩslarda Asfandiyar a`skerleri 
jen`ip shɩg‗ɩp, Abulg‗azɩ ta`reptarlarɩ qɩyratɩladɩ ha`m olar ha`r jaqqa Araldɩ taslap ketiwge 
ma`jbu`r boladɩ. 
1643-jɩlɩ Asfandiyar xan o`lgennen keyin tu`rkmen feodallarɩ Xiywa taxtɩna o`z adamɩn 
jiberiwin o`tinip Buxara xanɩ Nadir Mu xammedke adam jiberedi. 
Usɩ waqɩtta Arallɩlar Abulg‗azɩnɩ Aralg‗a xan etip ko`teredi. Abulg‗azɩ Arallɩ o`zbeklerdin` 
a`skeriy ku`shi menen tu`rkmenlerdi qɩyratɩp, Xiywa taxɩn iyeleydi. 
XVI a`sirdin` aqɩrɩnda A`miwda`ryanɩn` an`g‗arɩ shɩg‗ɩs ta`repke o`zinin` eski an`g‗arɩna 
qaray o`zgeriwi menen ha`zirgi Qaraqalpaqstannɩn` arqa aymag‗ɩnda xalɩqtɩn` jasalma qolaylɩ 
jag‗dayɩ payda bolɩp, bul aymaqtɩn` ta`biyatɩ diyqanshɩlɩq ushɩn qolaylɩ qa`lipke keledi. Sol 
sebepli bul aymaqlarg‗a qaraqalpaqlar ha`m ko`shpeli o`zbekler kelip ornalasa baslaydɩ. 
XVII a`sirdin` ortalarɩna kelip A`miwda`ryanɩn` ayaq beti, Aral a`tirapɩnda toplanɩp qag‗an 
xalɩqtɩn` sanɩ ko`beyip u`lken siyasiy ku`shke aylandɩ. Olar o`zlerin Arallɩlar dep atag‗an. Arallɩ 
o`zbekler o`zlerinin` urɩwlɩq du`zilisi boyɩnsha qaraqalpaqlardɩn` urɩwlɩq du`zilisine sa`ykes 
keliwshi qɩpshaq, man`g‗ɩt, keneges, qon`ɩrat sɩyaqlɩ iri urɩwlardan turg‗an. Arallɩlar dep 
atalɩwɩnɩn` ma`nisi olar Aral ten`izi ta`repte Xorezmnin` arqa aymag‗ɩnda jasag‗an. Sol da`wirde 
bul aymaq Aral ten`izinin` atɩ menen Aral wa`layatɩ dep atalg‗an. Bul arallɩlar XVII a`sirdin` 
ortalarɩnan baslap Xorezm ma`mleketinin` siyasiy islerinde belgili orɩn tutqan. 
Abulg‗azɩ usɩ Arallɩlardɩn` a`skeriy ku`shi menen 1645-jɩlɩ Xiywa qalasɩn iyeleydi. 
Tu`rkmen feodallarɩ 
ha`kimiyattan shetletiledi ha`m 
Xorezm aymag‗ɩnan ha`zirgi 
Tu`rkmenstannɩn` tu`slik rayonlarɩna shekem qɩsɩp shɩg‗arɩladɩ. Ha`kimiyat qaytadan o`zbek 


feodallarɩ qolɩna o`tip, xan a`tirapɩndag‗ɩ xɩzmetkerler o`zbek feodallarɩnan saylang‗an. 
Abulg‗azɩ (1645—1663 jj) ha`m onɩn` balasɩ Anusha xan (1663 -1686 jj) da`wirinde 
Xiywa xanlɩg‗ɩ ku`shli xanlɩqqa aylanɩp, a`tirapɩndag‗ɩ qon`sɩlarɩ bolg‗an Buxara ha`m Irang‗a, 
tu`rkmenlerge qorqɩnɩsh tuwdɩrɩp turg‗an. Biraq Anusha xannɩn` taxtan tu`siriliwi menen Xiywa 
xanlɩg‗nɩn` qu`diretliligi jog‗aladɩ. 
Anusha xannɩn` taxttan tu`siriliwi Buxara xanlɩg‗ɩ ta`repinen sho`lkemlestirilgen. Bul 
xang‗a qarsɩ jasɩrɩn til biriktiriw arqalɩ xang‗a narazɩ bolg‗an adamlar ta`repinen iske asɩrɩladɩ. 
Onɩn` ornɩna balasɩ Erenk taxtqa iyelik etedi Biraq ko`p uzamay Erenk xan da o`ltirilip, ornɩna 
basqarɩwshɩlar Buxara xanɩ ta`repinen belgilengen. Usɩlayɩnsha XVII aqɩrɩna kelip, Xiywa 
xanlɩg‗ɩ siyasiy jaqtan g‗a`rezli ma`mleketke aylanadɩ. Buxara ha`m Subxanqulɩ xan 1688-jɩlɩ 
SHaxniyazdɩ Xiywag‗a basqarɩwshɩ etip jiberedi, biraq ol xan atag‗ɩn alɩp bolg‗an son` 
Buxarag‗a bag‗ɩnbay, Xiywa xanlig‗ɩn g‗a`rezsiz ma`mleketke aylandɩradɩ. Biraq bul waqɩttag‗ɩ 
hu`kim su`rip turg‗an ma`mlekettegi feodallɩq o`z-ara urɩslar SHaxniyaz ha`m onnan keyingi 
basqarɩwshɩlar Arab Muxammed xan (1702-1714), SHerg‗azɩxan (1715- 1728) da`wirlerinde 
ma`mlekettin` siyasiy ha`m ekonomikalɩq ku`shlerin a`zziletedi. 
XVII a`sirdin` aqɩrɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩ tek g‗ana siyasiy jaqtan ku`sheyip qoymastan 
xaliqtag‗ɩ xojalɩq turmɩsɩnda da bir qansha rawajlanɩwlar seziledi. 
Bul da`wirde Xorezmde Xazarasp, Xiywa, U`rgenish, Qɩyat, Gu`rlen, Vezir, Gazabad 
ha`m basqa da qalalar bolg‗an, bul qalalar qorg‗an tipinde bolɩp, qala diywalɩ sɩrtɩnda orlar 
qazɩlɩp, sol orlarg‗a suw jiberip qoyatug‗ɩn bolg‗an. Usɩ da`wirde ha`zirgi U`rgenish qalasɩ 
salɩng‗an. Burɩng‗ɩ U`rgenish qalasɩ go`ne U`rgenish dep atalɩp, ol jerde suw bolmag‗anlɩg‗ɩ 
sebepli qala xalqɩ taza U`rgenishke ko`shirilgen. 
Burɩng‗ɩ bar kanallardɩ tazalaw menen birlikte diyqanshɩlɩqtɩ rawajlandɩrɩw ushɩn tazadan 
kanallar qazɩlg‗an, bulardan Man`g‗ɩt arna, Gazabad, SHaxabad ha`m YArmish kanallarɩ 
qazɩlg‗an. 
Bunday qurɩlɩslardɩ ju`rgiziwde Abulg‗azɩ xannɩn` miynetleri u`lken. Abulg‗azɩ usɩlar 
menen qatar ma`mleketlik basqarɩwda reformalar ju`rgizgen. Ol o`z zamanɩndag‗ɩ en` sawatlɩ 
adamlardan bolɩp, xalɩqlar tariyxɩn jaqsɩ bilgen ha`m u`yrengen. Ol o`mirinin` aqɩrɩna taman 
Xorezm tariyxɩn jazɩwg‗a tiykar salɩp, tariyxshɩlar ushɩn bahalɩ mag‗lɩwmatlar beriwshi 
«SHajarai tu`rk» ha`m «SHajrai tarokama» kitaplarɩn jazɩp qaldɩrg‗an. Bul miynetlerde Arallɩlar 
ha`m qaraqalpaqlar haqqɩnda da mag‗lɩwmatlar ushɩrasadɩ. 
1714 -jɩlɩ Arallɩlar Xiywa xanɩ YAdgar xang‗a bag‗ɩnɩwdan bas tartɩp, qaraqalpaqlar xanɩ 
Eshmuxammedti Aral xanlɩg‗ɩn basqarɩwg‗a shaqɩradɩ. Biraq onɩn` xanlɩq etiwi uzaq dawam 
etpeydi. 1715-jɩlɩ Xiywa taxtɩna SHerg‗azɩ xan otɩrg‗an son`, Eshmuxammed Araldan ketiwge 
ma`jbu`r boladɩ. Arallɩlar SHerg‗azɩxan xanlig‗ɩn moyɩnlawg‗a ma`jbu`r boladɩ. 1723-jɩlɩ 


Arallɩlar SHerg‗azɩ xang‗a qarsɩ ko`teriliske shɩg‗adɩ. Ko`teriliske SHax Temir basshɩlɩq etedi. 
Urɩslar barɩsɩnda SHerg‗azɩ xan o`ltiriledi. Onɩn` ornɩna Elbars xan boladɩ. SHax Temur Xiywa 
taxtɩn iyeley almaydɩ. Arallɩlar jen`ilip Elbars xannɩn` hu`kimdarlig‗ɩn moyɩnlaydɩ. 
Elbars xan ishki urɩslardɩ saplastɩrɩp bolg‗an son` sirtqɩ atlanɩslarg‗a o`tedi. Ol Xorasang‗a 
bir neshe ma`rte atlanɩslar jasag‗an. Bul da`wirde Iran shaxɩ Nadir (1736-1747) Hindistan ha`m 
Xorasandɩ qolg‗a kirgizedi. Ol jawlap alɩwshɩ ku`shli armiyag‗a iye edi. Ol siyasiy jaqtan ju`da` 
a`zzilenip qalg‗an Buxara xanlɩg‗ɩn ha`m qaytadan bekkemlene baslag‗an Xiywa xanlɩg‗ɩn basɩp 
alɩwdɩ maqset etedi. 1740-jɩlɩ Buxara xanlɩg‗ɩ Nadir shaxqa bag‗ɩng‗annan son`, Nadir shax
a`skerleri Xiywag‗a qaray atlanadɩ. Elbars o`z a`skerleri menen Nadir shax a`skerleri aldɩnan 
shɩg‗ɩp Hanqa qalasɩna keledi. Usɩ jerde Nadir shax a`skerleri Hanqa qalasɩn qamal jasap, qolg‗a 
kirgizedi. Elbars xan Nadir shaxtɩn` buyrɩg‗ɩ boyɩnsha o`ltiriledi. Bunnan son` Xiywa 
aqsu`yekleri qazaqtɩn` kishi Ju`zi xanɩ Abɩlxayɩrdɩ Xiywa taxtɩna mira`t etedi. 0l Xiywada 5-6 
ku`n g‗ana xan bolɩp son` o`zin Nadir shaxqa tapsɩrmaqshɩ bolɩp tayarlanɩp atɩrg‗anda Xiywa 
aqsu`yeklerinin` til biriktiriwshiligin sezip qalɩp, xanlɩqtɩ taslap ketip qaladɩ. 
Nadir shax to`rt ku`nlik qamaldan son` Xiywanɩ iyeleydi ha`m Xiywa xanlɩg‗ɩ Irang‗a 
bag‗ɩnɩshlɩ ma`mleketke aylanadɩ. Biraq is ju`zinde Xiywa xanlɩg‗ɩ tolɩg‗ɩ menen Nadir shaxqa 
bag‗ɩnbag‗an. Xiywanɩn` arqa bo`liminde 1741-jɩlɩ Nuralɩ xan basshɩlɩg‗ɩnda iranlɩlarg‗a qarsɩ 
ko`terilis baslanɩp, ko`terilisshiler Xiywanɩ iyeleydi. Bul ko`terilis bastɩrɩlg‗an son` iranlɩlar 
Xiywag‗a Elbars xannɩn` balasɩ Abu Muxammedti tayɩnlaydɩ. Nadir shax Xiywa xanlɩg‗ɩnda o`z 
ta`rtibin tolɩq engize almaydi. XVIII a`sirdin` 40- jɩllarɩnda Xiywada bir neshe xanlar almasadɩ. 
Da`slep Xiywa xanlarɩ «Quwɩrshaq» xanlarg‗a aylanadɩ. Iran shaxlarɩ 8-9 jɩl dawamɩnda 
Man`g‗ɩt urɩwlarɩn qollap-quwatlap otɩrg‗an. 60-jɩllarda Qɩyat, Qon`ɩrat, No`kis, Uyg‗ɩr ha`m 
t.b.urɩw ag‗zalarɩ iranlɩlarg‗a

Download 1,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish