Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

 
§1. QARAQALPAQ XALQƖNƖN` ETNIKALƖQ QA`LIPLESIW TARIYXƖNAN. XVI 
A`SIRDEGI QARAQALPAQLAR HA`M MA`DENIYATƖ.
Qaraqalpaqlardɩn` tariyxɩn ha`m etnografiyasɩn izertlewshi ilimpazlar qaraqalpaqlardɩn` 
xalɩq retinde qa`liplesiwinde watan bolg‗an aymaqtɩ anɩqlaw boyɩnsha da izertlew jumɩslarɩn alɩp 

---

barg‗an. Na`tiyjede bu`gingi ku`ni qaraqalpaqlardɩn` tiykarg‗ɩ watani tu`slik Aral a`tirapi 
ekenligi anɩqlang‗an. 
Onɩ anɩqlawda S.P.Tolstov, T.A.Jdanko, S.K.Kamalov sɩyaqlɩ alɩmlarɩmɩzdɩn` miynetleri 
bar. Olardɩn` pikirlerine sa`ykes qaraqalpaqlardɩn` xalɩq retinde qa`liplesiwi uzaq dawam etken. 
Aral a`tirapinda Amiwda`rya ha`m Sɩrda`ryanɩn` quyar ayaqlarɩnda a`yyemnen jasap kiyatɩrg‗an 
qa`wimler qaraqalpaq xalqɩnɩn` qa`liplesiwinde qatnasadɩ. VII-XI a`sirlerde ha`zirgi 
Qaraqalpaqstan aymag‗ɩnɩn` bir bo`limin qamtɩg‗an Kerder wa`layati ha`zirgi qaraqalpaq 
xalqɩnɩn` jasap atɩrg‗an ornɩ ekenligi ha`m kerderlilerdin` qaraqalpaqlardɩn` qa`liplesiwinde 
qatnasqanlɩg‗ɩ anɩqlang‗an. Qaraqalpaqlar usɩ Aral a`tirapɩ dalalarɩnda xojalɩqtɩn` bir neshe tu`ri 
menen (an`shɩlɩq, balɩqshɩlɩq, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq) shug‗ɩllang‗an. Olar o`zlerinin` siyasiy 
turmɩsɩnda Xorezm xalqɩ menen tɩg‗ɩz qatnasta bolg‗an. 
Arxeologlar Qaraqalpaqstan aymag‗ɩnda jaylasqan, bizin` eramɩzg‗a shekemgi III a`sir 
esteligi-Topɩraq qalani izertlep, ol jerde qala diywallarɩnɩn` gerbishlerine salɩng‗an nag‗ɩslardɩ 
tapqan. Bul nag‗ɩslar qalanɩn` diywalɩn qurɩwda qatnasqan urɩwlardɩn` tan`balarɩ ekenligi 
anɩqlang‗an. Bul tan`balardɩn` ko`pshiligi qaraqalpaq urɩwlarɩnɩn` tan`balarɩna uqsas bolg‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` en` da`slepki xalɩq bolɩp qa`liplesiwinde urɩw ha`m qa`wimler - usɩ Aral 
a`tirapɩnda bizin` eramɩzg‗a shekemgi I a`sirlerde jasag‗an Sak-massaget qa`wimleri, apasiaklar 
bolg‗an. Apasiaklar a`yyemgi qa`wimler bolɩp, olar Amiwda`ryanɩn` quyar ayag‗ɩnda ha`m 
atawlarɩnda jasag‗an. Bul urɩw ha`m qa`wimlerge I a`sirden baslap Oraylɩq Aziyadan kelgen 
Sak-Massaget ma`deniyatɩ menen Gunnlar ma`deniyatɩ aralasadɩ. 
VI a`sirde batɩs Tu`rk qag‗anatɩ du`ziliwi menen Orta Aziyag‗a sonin` ishinde Aral 
a`tirapɩna tu`rkiy tilles urɩw ha`m qa`wimler ko`plep aralasadɩ. Na`tiyjede VII-VIII a`sirlerde 
Aral a`tirapɩnda bir-biri menen qon`sɩlɩq jag‗dayda oguzlar ha`m peshenegler dep atalg‗an urɩw 
ha`m qa`wim birikpeleri payda boladɩ.
Oguzlar da`slebinde Sɩrda`rya a`tirapɩndag‗ɩ rayonlarda qa`liplesip, son`ɩnan Kishi 
Aziyag‗a shekemgi aralɩqqa ken`nen taralg‗an. Bul og‗uzlar ma`deniyatɩ menen Oraylɩq 
Aziyadan kelgen qa`wimler ma`deniyatɩnɩn` aralasɩwɩ na`tiyjesinde qa`liplesken. Al, peshenegler 
bolsa jergilikli Sak-massaget ha`m Sarmat-alan` qa`wimleri ma`deniyatɩnɩn` aralasɩwɩ 
na`tiyjesinde qa`liplesken. 
Usɩ oguz-pesheneg qa`wim birikpeleri qon`sɩlas jasag‗anɩ sebepli o`z-ara ma`deniy qatnasqa 
tu`sedi. Og‗uzlardɩn` ha`m pesheneglerdin` ma`deniyatɩ qaraqalpaqlardɩn` xalɩq retinde 
qa`liplesiwinde u`lken ta`sir tiygizgen. Ilimpazlardɩn` pikirine qarag‗anda pesheneg qa`wim birikpesi 
qaraqalpaq xalqɩnɩn` qa`liplesiwinde etnikalɩq uytqɩnɩ qurag‗an. YAg‗nɩy basqasha aytqanda 
pesheneglerdi qaraqalpaqlar dep qarawg‗a da boladɩ. 
Solay etip, qaraqalpaqlardɩn` qa`liplesiwinde uytqɩ bolg‗an tiykarg‗ɩ bo`limi IX-XI 

---

a`sirlerde qa`liplesken peshenegler menen baylanɩslɩ bolg‗an.
Bunnan keyingi da`wirde qaraqalpaqlardɩn` bul uytqɩsɩ qɩpshaqlar menen, son`ɩnan 
mong‗ollardin` jawlap alɩwlarɩnan son`g‗ɩ da`wirde basqa da ko`plegen urɩwlar menen etnikalɩq 
ha`m ma`deniy qatnasɩqlar jasaydɩ. Bul ma`deniy qatnasɩqlar na`tiyjesinde qaraqalpaq xalqɩnɩn` 
quramɩna jan`a etnikalɩq belgiler ha`m jan`a ma`deniy o`zgeshelikler kelip qosɩladɩ. 
Qaraqalpaqlardɩn` xalɩq retinde anɩq ha`m tolɩq qa`liplesiwi XI-XVI a`sirlerge tuwra keledi. 
Qaraqalpaq xalqɩnɩn` qa`liplesiwinde ko`plegen urɩw ha`m qa`wimler qatnasqan. Sol 
sebepli XVI a`sirde qaraqalpaqlardɩn` quramɩ ko`plegen urɩwlar ha`m urɩw birikpelerinen 
turg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` urɩwlɩq du`zilisi tariyxshɩlar ha`m etnograflar ta`repinen u`yrenilip 
shɩg‗ɩlg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` etnografiyasɩn teren` u`yrengen alɩm T.A.Jdanko ta`repinen 
qaraqalpaqlardɩn` urɩwlɩq du`zilisinin` kestesi islep shɩg‗ɩlg‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` urɩwlɩq du`zilisi en` baslɩ altɩ urɩwdan ibarat. Olar qɩtay, qɩpshaq, 
keneges, man`g‗ɩt, qon`ɩrat, mu`yten. Bul urɩwlar qaraqalpaqlardɩn` iri urɩwlarɩ bolɩp, olar o`z 
gezeginde ju`da` ko`plegen mayda urɩwlarg‗a bo`linedi, al sol mayda urɩwlar o`z gezeginde 
tiyrelerge ha`m ko`shelerge bo`linedi. 
Bul u`lken altɩ urɩw eki arɩsqa birigedi. I-qon`ɩrat arɩsɩ bunda qon`ɩrat urɩwlarɩ ha`m 
mu`yten urɩwlarɩ, II-on to`rt urɩw arɩsɩ bunda qɩtay, qɩpshaq, keneges, man`g‗ɩt urɩwlarɩ. Bul eki 
arɩs birigip qaraqalpaq xalqɩn payda etedi. 
Qaraqalpaq etnoniminin` qalay kelip shɩqqanlɩg‗ɩ ilimpazlar ta`repinen tolɩq ilimiy jaqtan 
anɩqlanbag‗an. Bul etnonimnin` kelip shɩg‗ɩwɩ haqqɩnda ilimiy boljawlar g‗ana bar. 
Ilimpazlardin` bir toparɩ qaraqalpaq etnoniminin` ha`r qɩylɩ variant ha`m tillerde jazɩlg‗an 
XII-XIV a`sirlerdegi jazba mag‗lɩwmatlarɩna tiykarlanɩp ha`m Oguz-Pesheneg qa`wimlerinin` 
kiygen bas kiyiminin` tiykarɩnda payda bolg‗an dep esaplaydɩ. Sebebi qaraqalpaqlar haqqɩnda 
XII a`sirdegi orɩs jɩlnamalarɩnda «CHernɩe klobuki» dep jazɩp qaldɩrsa, mong‗ol jɩlnamasɩnda 
«qara malaqaylɩ» tu`rinde keltiriledi. Bunnan basqa shɩg‗ɩs sayaxatshɩlarɩ ta`repinen «qara 
bo`rikli» dep atalg‗an urɩw haqqɩnda jazɩp qaldɩradɩ. Bul atɩ atalg‗an urɩw ha`m qa`wim 
atamalarɩ qaraqalpaqlar haqqɩnda aytɩladɩ dep esaplawg‗a tiykar bar. Aral a`tirapɩnda jasawshi 
qaraqalpaqlar ha`m Oguz qa`wimlerinin` a`wladɩ - tu`rkmenlerdin` bas kiyimi bir-birine usas. 
Bulardan basqa qaraqalpaq etnoniminin` kelip shɩg‗ɩwɩn shash, burɩm, aydar menen 
baylanɩstɩrɩwshɩ pikirler de bar. Bunday pikirler boyɩnsha qaraqalpaq etnonimi qara shash, qara 
aydar ma`nisin beriwshi qara «g‗ulpaq» so`zi tiykarɩnda payda bolg‗an. «G‗ulpaq» so`zi eski 
qaraqalpaq tilinde shash, aydar ma`nisin beretug‗ɩn bolg‗an. «G‗ulpaq» so`zi son`ɩn ala «qalpaq» 
so`zi menen almasɩp, qara g‗ulpaq so`zinin` tiykarɩnda qaraqalpaq atamasɩ payda bolg‗an bolɩwɩ 
mu`mkin dep esaplaydɩ.
Solay etip, ha`zirgi qaraqalpaq etnoniminin` kelip shɩg‗ɩwɩ ma`selesinde tariyxshɩ ha`m 

---

etnograflar ele bir pikirge kelgen joq. 
Qaraqalpaqlar a`sirler dawamɩnda Xorezmnin` arqa bo`liminde - Aral a`tirapɩnda jasap 
kelgen. Mong‗ollardɩn` basqɩnshɩlɩg‗i na`tiyjesinde qaraqalpaqlar bir neshe bo`limge bo`linip 
ko`ship ketiwge ma`jbu`r boladɩ. Bunɩn` sebebi - Mong‗ol a`skerleri Xorezm paytaxtɩ U`rgenish 
qalasɩn 1221- jɩlɩ bes ay dawamɩnda qamal jasaydɩ. Biraq qalanɩ qolg‗a kirgize almaydɩ. Son`ɩnan 
qalanɩ suwg‗a bastɩrɩw maqsetinde, qalanɩn` janɩnan ag‗ɩp o`tip turg‗an jerde, A`miwda`ryanɩn` 
bo`getin buzɩp jiberedi. Qalanɩ suw basadɩ. Son`ɩnan A`miwda`ryanɩn` suwɩ burɩng‗ɩ an`g‗arɩ 
menen aqpay batɩs ta`repke bag‗dar alɩp, ha`zirgi Tu`rkmenstan ta`repke qaray ag‗ɩp, Kaspiy 
ten`izine barɩp quyadɩ. A`miwda`ryanɩn` ayag‗ɩnda suwɩ aqpay qaladɩ. Burɩng‗i A`miwda`ryadan 
kanal qazɩp diyqanshɩlɩq etip otɩrg‗an atɩzlarg‗a suw barmay qaladɩ. Usɩnɩn` na`tiyjesinde xalɩq 
diyqanshɩlɩq isley almaytug‗ɩn bolg‗an son`, basqa suwɩ bar jaqlarg‗a ko`she baslaydɩ.
Usɩ waqɩtta qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi A`miwda`ryanɩn` taza an`g‗arɩ ta`repke, batɩsqa 
qaray ko`ship ornalasadɩ ha`m ol jerde a`sirler dawamɩnda jasap qala bergen. Qaraqalpaqlardɩn` 
bir bo`limi bolsa tu`slik Aral boylarɩnan alɩslap, Volga ha`m Ural da`ryalarɩnɩn` jag‗alarɩna, 
ayɩrɩm bo`limleri Qara ten`iz jag‗alarɩna qaray, al bir bo`limi Sɩrda`ryanɩn` jag‗alarɩna ko`ship 
qonɩslang‗an. Bul Sɩrda`rya a`tiraplarɩ Orta Aziya xalɩqlarɩ ta`repinen Tu`rkistan dep atalg‗an. 
Usɩlar menen qatar xalɩqtɩn` bir bo`limi ha`zirgi Surxanda`rya wa`layatɩnɩn` aymag‗ɩna ko`ship 
barg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda da mag‗lɩwmatlar bar. 
Bul waqɩtta qaraqalpaqlardɩn` sanɩnɩn` qanshalɩg‗ɩ, qaysɩ bo`limi qayda ko`shkenligi tolɩq 
anɩqlanbag‗an. Solayda bolsa qaraqalpaqlardɩn` watanɩn taslap ko`ship ketiwinde tiykarg‗i bas 
sebep-suwsɩzlɩqtɩn` na`tiyjesinde jasawg‗a mu`mkinshilik qalmag‗an sebepli ekenligi anɩqlandɩ. 
Bul Aral a`tirapɩnan basqa jaqqa ko`shken qaraqalpaqlardɩn` barlɩg‗ɩ da`rya boylarɩna 
diyqanshɩlɩqqa qolaylɩ jerlerge ko`ship barg‗an. 
Usɩnɩn` na`tiyjesinde qaraqalpaqlardɩn` XVI a`sirdegi da`wirinde Aral a`tirapɩnan sɩrtta 
basqa aymaqlarda jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmatlar ko`plep ushɩrasadɩ. Sonlɩqtan 
qaraqalpaqlardɩn` XVI a`sirdegi tariyxɩn u`yreniwde olardɩ jaylasqan orɩnlarɩna qaray toparlarg‗a 
bo`lip qaraw orɩnlɩ boladɩ. 
XVI a`sirde qaraqalpaqlar Aral a`tirapɩnda, Volga ha`m Ural jag‗alarɩnda, Sɩrda`rya boylarɩ 
bolg‗an Tu`rkstanda, O`zbekstannɩn` Surxanda`rya wa`layatɩnda jasag‗an. Usɩlarg‗a qaray olardɩ 
Arallɩ qaraqalpaqlar, Volga boyɩ qaraqalpaqlarɩ, Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ dep ataw mu`mkin. 
Volga ha`m Ural jag‗alarɩna qaraqalpaqlar X I I I a`sirlerde tu`slik Aral boylarɩnan ko`ship 
barg‗an ha`m sol da`rya jag‗alarɩnda ornalasɩp, diyqanshɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an. Bul 
qaraqalpaqlar XIV a`sirde Toxtamɩs xan ma`mleketinin` puqarasɩ bolg‗an. XIV a`sirdin` 
aqirɩnda Toxtamɩs xan a`skerleri A`mir Temur a`skerleri ta`repinen qiyratɩlg‗annan son`, 
Toxtamɩs xannɩn` basqarɩwɩndag‗ɩ Altɩn Orda ma`mleketi qulaydɩ. Son` bunda Nog‗ay xanlɩg‗ɩ 

---

payda boladɩ. Bul nog‗ay xanlɩg‗ɩ XV a`sirlerde Ural ha`m Volga da`ryalannɩn` alaplarɩn, Kama 
da`ryasɩna shekemgi aralɩqtɩ qamtɩytug‗ɩn aymaqtɩ iyelegen. Qaraqalpaqlardɩn` Volga ha`m Ural 
da`ryalarɩnɩn` boylarɩnda ma`kanlag‗an bir bo`limi usɩ nog‗ay xanlɩg‗nɩn` siyasiy ha`m ma`deniy 
turmɩsɩna belsene qatnasadɩ. Bul xanlɩqtɩn` quramɩnda qɩpshaq, qon`ɩrat, qan`lɩ, uyg‗ɩr, keneges, 
nayman, man`g‗ɩt ha`m basqa da tu`rk ha`m mong‗ol urɩwlarɩ bolg‗an. 
Bul xalɩqlardɩn` barlɩg‗ɩ XV-XVI a`sirlerde nog‗aylar dep atalg‗an. Sebebi bul waqɩtta 
nog‗ay atamasɩ etnonim retinde emes, al siyasiy birikpenin` atɩ retinde qollanɩlg‗an. Ayrɩm jazba 
dereklerde Nog‗ay xanlɩg‗ɩnɩn` quramɩna kiriwshi xalɩqlardɩ «man`g‗ɩtlar» depte atag‗an. Sebebi 
bul nog‗ay xanlɩg‗ɩn basqarg‗an adamlar man`g‗ɩt urɩwɩnan shɩqqan. Man`g‗ɩt urɩwɩ Nog‗ay 
xanlɩg‗ɩnda baslɩ siyasiy ku`sh bolg‗an. 
Nog‗aylardɩn` bul xanlɩg‗ɩ XVI a`sirdin` ortalarɩna kelip rus a`skerleri Qazan ha`m 
Astraxan xanlɩqlarɩn basɩp alg‗annan son` a`zziley baslag‗an. Sebebi, Qazan ha`m Astraxandɩ 
ruslar iyelegennen son`, nog‗aylar o`zlerinin` ekonomikalɩq ku`shinen ayrɩlg‗an. Bunɩ 
Nog‗aylardɩn` qolɩna tu`sip turg‗an ko`p mug‗dardag‗ɩ bajɩ pullar endi rus sawdagerleri menen 
ha`kimiyatɩn` qolɩna o`tedi. 
Sonɩn` menen nog‗ay mɩrzalarɩnɩn` o`z-ara urɩslarɩ eldin` jag‗dayɩn qɩyɩnlastɩradɩ. XVI 
a`sirdin` ortalarɩnda nog‗ay ha`kimiyati bir qansha gu`reslerden son`, Ismayldɩn` qolɩna toplandɩ. 
Biraq ko`plegen mɩrzalar o`zlerinin` ulɩsɩna iye bolɩp, olar is ju`zinde Ismayldan g‗a`rezsiz 
bolg‗an. Nog‗ay mɩrzalarɩnɩn` biri Qaziy Ismaylg‗a qarsɩ urɩslar ju`rgizip turg‗an, al Ismayl 
bolsa, da`slebinde rus patshasɩ menen doslɩq qatnasta bolg‗an, al son`ɩnan olardan g‗a`rezli 
jag‗dayg‗a tu`sip qalg‗an. 
Qaziy o`zinin` ulɩsɩn Qɩrɩm ta`repke ko`shirip alɩp, ol jerde kishi nog‗ay birlespesin payda 
etedi. Bunday urɩslar na`tiyjesinde payda bolg‗an ashlɩqlar Ismayl ha`m onnan son` onɩn` 
a`wladlarɩ basqarg‗an da`wirde ju`da` ku`sheyip ketedi. Usɩnday uzaq dawam etken urɩslar ha`m 
ashlɩqlar na`tiyjesinde XVI a`sirdin` aqɩrɩna kelip Ullɩ Nog‗ay birlespesi ju`da` a`zzilep qaladi. 
Nog‗aylar arasɩnda ɩdɩrawshɩlɩq baslanɩp, bo`leklengen ulɩslardɩn` Qɩrɩm xanlɩg‗ɩna, Ural 
da`ryasɩnɩn` shɩg‗ɩs ta`repine qaray ko`shiwleri baslanadɩ. Usɩ waqɩtta nog‗aylardɩn` Altɩ ul dep 
atalg‗an ulɩsɩ Aral ten`izine jaqɩn jerlerde ornalasqan. Sɩrda`rya boylarɩna, Aral a`tirapɩna qaray 
ko`ship o`zinin` walayatɩna qaytɩp aylanɩp kele baslag‗an. 
Ayɩrɩm ilimpazlar nog‗ay awqamɩna kirgen qaraqalpaqlardɩ Altɩ ul ulɩsɩ menen 
baylanɩstɩradɩ. 
XVI a`sirde qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi Sɩrda`rya boylarɩnda jasag‗anlɩg‗ɩ belgili. 
Qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi bul jerge SHɩn`g‗ɩsxan a`skerleri Xorezmdi jawlap alg‗an son` 
kelip ornalasqan. Qaraqalpaqlar sol da`wirde massalɩq ko`shiwlerdi basɩnan keshirgen. Olardɩn` 
bir bo`limi diyqanshɩlɩqqa qayɩm bolg‗an Sɩrda`rya jag‗alarɩna ornalasqan. 

---

Qaraqalpaqlardɩn` ja`ne bir bo`limi bul jerlerge XVI a`sirde Nog‗ay xanlɩg‗ɩ 
bu`lginshilikke ushɩrag‗an son` ko`ship kele baslɩg‗an. Sɩrda`ryanɩn` quyarlɩg‗ɩnan baslap 
da`ryanɩn` orta ag‗ɩsɩ jag‗alrɩna shekem qaraqalpaqlar ornalasɩp, Tashkent qalasɩna shekemgi 
aymaqlardɩ ma`kanlag‗an. Olar bir ma`mleketke birige almag‗an, xalɩqtɩn` bir bo`limi Buxara 
xanlɩg‗ɩ ta`sirinde bolsa, bir bo`limi Qazaq xanlarɩnɩn` puqarasɩ bolg‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi usɩ da`wirde Sɩrda`rya boylarɩnda ma`ka`nlap, sol da`wirdegi 
Sɩrda`rya a`tirapɩnda ha`m ol jer menen qon`sɩlas aymaqlarda ma`kanlag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda jazba 
mag‗lɩwatlar saqlang‗an. Bunday mag‗lɩwmatlardɩn` biri 1578-jɩlg‗a tuwra kelip, onda 
qaraqalpaqlardɩn` Buxara xanlɩg‗ɩnɩn` siyasiy islerinde belsene qatnasqanlɩg‗ɩ haqqɩnda aytɩladɩ. 
Usɩnday bahalɩ jazba mag‗lɩwmatlardɩn` biri SHeybaniyler dinastiyasɩnɩn` son`g‗ɩ wa`kili 
Buxara ha`m Abdulla xan ta`repinen du`zilgen. Onda Sɩrda`ryanɩn` orta ag‗ɩsɩ boyɩnda jaylasqan 
Sɩg‗naq qalasɩ ha`m onɩn` a`tirapɩnda jasag‗an xalɩqlardɩn` atlarɩ atap o`tiledi. Bul dizimnin` 
ishinde basqada xalɩqlar menen birge qaraqalpaqlardɩn` da atɩ atap o`tilgen. Bul hu`jjet 1598-jɩlɩ 
du`zilgen. 
Usɩlayɩnsha XVI a`sirge kelip Sɩrda`rya boyɩnda jasawshɩ qaraqalpaqlardɩn` sanɩ Volga 
boyɩ qaraqalpaqlarɩnɩn` esabɩnan ko`beyip barg‗an. Olar usɩ da`wirge kelip Oraylɩq Aziya 
ma`mleketlerinin` siyasiy islerinde belsendilik ko`rsete baslaydɩ. Bul qaraqalpaqlardɩn` bir 
bo`limi qazaq xanlarɩnan, al ekinshi bo`limleri Buxara xanlɩg‗ɩnan g‗a`rezli bolg‗an. 
Ha`zirgi waqɩtta tariyxshɩlar arasɩnda qaraqalpaqlardɩn` Aral boyɩnan basqa aymaqlarg‗a 
ko`shken waqtɩnda olardɩn` bir bo`limi ko`shpey qalg‗an bolɩwɩ mu`mkin ekenligi haqqɩnda 
pikirler bar. Sebebi, qaraqalpaq folklorlɩq shɩg‗armalarɩnda qaraqalpaqlardɩn` burɩnnan Aral 
a`tirapɩnda jasap atɩrg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmatlar bar. 
Sonɩn` menen birge XVI a`sirdin` ekinshi yarɩmɩnda A`miwda`ryanɩn` suwɩ eski an`g‗arma 
qaytɩp keliwine baylanɩslɩ qaraqalpaqlardɩn` Aral a`tirapɩnan ko`ship ketken toparlarɩnɩn` bir 
bo`limi o`zinin` burɩng‗ɩ watanɩna qayta aylanɩp kete baslag‗an. Bul haqqɩnda mag‗lɩwmatlar 
xalɩq an`ɩzlarɩnda ha`m qosɩqlarɩnda ko`plep ushɩrasadɩ. 
Son`g‗ɩ waqɩttag‗ɩ ilimpazlardɩn` pikirine qarag‗anda XVI a`sirdin` shamasɩnda 
qaraqalpaqlardin` bir bo`limi ha`zirgi Surxanda`rya wa`layatɩ aymag‗ɩnda Baysɩn taw a`tirapɩnda 
jasag‗an. Bul jerge olardɩn` Aral a`tirapinan ko`ship barg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda xalɩq qosɩqlarɩnda 
ha`m Berdaq shayɩrdɩn` shejiresinde de mag‗lɩwmatlar saqlang‗an. 
Ha`zirgi waqɩtta bir qatar ilimpazlar Baysɩn atamasɩ Aral a`tirapɩndag‗ɩ Jiydeli-Baysɩn dep 
atalg‗an jer atamasɩ tiykarɩnda payda bolg‗an dep esaplaydɩ. Qaraqalpaqlar ol jerge ko`ship 
barɩwɩ menen o`zinin` Aral a`tirapɩnda qalg‗an ma`kannɩn` atɩ menen sol ko`ship barg‗an jerinin` 
atɩn da Jiydeli-Baysɩn dep atag‗an bolɩwɩ itimal. 
Qaraqalpaqlardɩn` XVI a`sirdegi ma`deniyatɩ qon`sɩlas xalɩqlardɩn` ma`deniyatɩ menen 

---

ulɩwmalɩq uqsaslɩqlarg‗a iye bolg‗an. A`sirese bul uqsaslɩqlar xalɩqtɩn` ruwxɩy ma`deniyatɩnda 
anɩq bilingen. Qaraqalpaqlar arasɩnda ken`nen orɩn alg‗an «Edige» da`stanɩ XIV-XV1 a`sirdegi 
bolg‗an waqɩyalardɩn` sa`wlesi retinde payda bolg‗an bolɩp, X V a`sirde qaraqalpaqlar, nog‗aylar, 
qazaqlar ha`m basqa xalɩqlar arasɩnda ken`nen taralg‗an. Bulardan basqa Soppaslɩ Sɩpɩra jɩraw 
(XV a`sir), Jiyrenshe sheshen haqqɩnda an`ɩz-a`psanalar (XV a`sir), «Edil qayda, el qayda», 
«Ormanbet biy o`lgende», tolg‗awlarɩ, «Nog‗ay jolɩ» dep atalg‗an shɩn`g‗obɩz namalarɩ bizin` 
ku`nimizge shekem kelip jetken.
Qaraqalpaq xalqɩnɩn` XVI a`sirdegi ma`deniyatɩ tuwralɩ ga`p qozg‗ag‗anda xalɩqtɩn` 
talantlɩ jɩrawlarɩ ta`repinen saqlanɩp, xalɩq arasɩnda atqarɩlg‗an qaharmanlɩq da`stanlardɩ, 
solardɩn` arasɩnan en` a`jayɩp da`stanlar bolg‗an Edige ha`m Alpamɩs da`stanlarɩ xalɩq turmɩsɩnda 
u`lken orɩn iyelegen. Bul da`stanlar xalɩqtɩn` haqɩyqɩy turmɩsɩn sa`wlelendirgen. Olardɩn` 
g‗a`rezsizlik ushɩn alɩp barg‗an gu`reslerin jɩrlag‗an. A`sirese «Edige» da`stanɩ pu`tkil Orta 
Aziya ha`m basqa da territoriyalarda, tu`rkiy tilles xalɩqlar arasɩnda ken` tu`rde tarqalg‗an. Bul 
da`stanlardɩ ko`plegen qaraqalpaq jɩrawlarɩ yadtan bilgen ha`m bizin` ku`nlerimizge shekem 
jetkergen. Bul Nog‗aylɩ da`wiri dep atalg‗an da`wirdin` tariyxɩy waqɩyalarɩn sa`wlelendirgen. 
Sonlɩqtanda bizin` Qaraqalpaqstan Respublikamɩzda bul da`stanlardɩ u`yreniw, kitap etip basɩp 
shɩg‗arɩwda ju`da ko`plegen jumɩslar islendi. 
Xalɩq arasɩnda jɩrawlar u`lken hu`rmetke iye bolg‗an. Jɩrawlar qobɩz shertip, namag‗a salɩp 
da`stanlar ha`m tolg‗awlardɩ atqaratug‗ɩn bolg‗an. 
Qobɩzdan basqa saz a`sbaplarɩnan duwtar esaplang‗an. Baqsɩlar duwtar menen xalɩq 
namalarɩn ha`m da`stanlarɩn atqaratug‗ɩn bolg‗an. 
Tariyxqa baylanɩslɩ a`n`gimelerdi ha`m an`ɩzlardɩ ko`p biletug‗ɩn shejire adamlar xalɩq 
arasɩnda u`lken hu`rmetke iye bolg‗an. Xalɩq arasɩnda «Gu`ldirsin», «Ayaz-xan», «Hayal-qɩzlar 
patshalɩg‗ɩ» ha`m t.b. an`ɩzlar ha`m ertekler awɩzdan-awɩzg‗a o`tip usɩ ku`nge shekem jetip 
kelgen. 
Bul jag‗daylar qaraqalpaq xalqɩnɩn` ruwxɩy ma`deniyatɩnɩn` bayɩwɩna folklorlɩq 
miyraslardɩn` mazmunɩ ha`m mug‗darɩ jag‗ɩnan ko`beyiwine unamlɩ ta`sirin tiygizgen. 
Qaraqalpaqlar ruwxɩy ma`deniyatɩ menen bir qatarda o`ner ka`sibi menen de basqa 
xalɩqlardan o`zgeshelenip turg‗an. Bulardan qaraqalpaqlardɩn` jasag‗an qara u`ylerin aytsa 
boladɩ. Qaraqalpaq qara u`yleri qazaqlardɩn`, tu`rkmenlerdin` ha`m nog‗aylardɩn` qara u`ylerine 
qarag‗anda o`zine ta`n o`zgesheliklerge iye bolg‗an. A`sirese bul o`zgeshelik qara u`y 
ag‗ashlarɩnɩn` formasɩnda ha`m nag‗ɩslarɩnda anɩq ko`ringen. 
Qaraqalpaqlar o`zinin` kiyimleri menen de basqa xalɩqlardan ajɩralɩp turg‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` erleri de hayallar siyaqlɩ sɩrtqɩ kiyimleri uzɩn, etegi dizeden to`men tu`sip 
ju`retug‗in bolg‗an. Bul sɩrtqɩ kiyimlerden qɩs kiyimi tondɩ qaraqalpaqlar qoy terisinen 

---

isleytug‗ɩn bolg‗an. Bunda qoy terisinin` ju`ni ishke, al terisi sɩrtqa qaratɩlɩp tigiletug‗ɩn bolg‗an. 
SHapan - bulda sɩrtqɩ kiyimlerdin` biri bolɩp, ol paxtadan, al shekpendi tu`yenin` ju`ninen 
isleytug‗ɩn bolg‗an. Ayaqlarɩna mal terisinen islengen etik kiygen, baslarɩna jas qoydɩn` terisinen 
ju`nin sɩrtɩna qaratɩp tigilgen bas kiyim (sho`girme) kiygen.