Tiykarǵı qisim: Natriy elementi haqqinda tusinik

Natriy elementi haqqinda tusinik. Natriy (arab, natrun, grekshe. nitron — tábiy soda; lot. natrium), Na — Mendeleyev udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń 1 toparına tiyisli ximiyalıq element. Ishqariy metall. Tártip sani 11, atom massası 22, 9898. Bir tábiy izotopi 23 Na bar. Jasalma radioaktiv izotoplaridan 23 Na hám 24 Na zárúrli. Natriyning tábiy birikpeleri — palaw duzı NaCl, soda Na2 CO3 áyyemginen málim. Metall jaǵdayındaǵı Natriyni 1807 jılda ingliz alımı Natriy Devi natriydi elektrolizlep ajıratıp alǵan. Massa tárepten Jer qabıǵınıń 2, 64% ini quraydı. Quyash atmosferası hám juldızlararo keńislik Natriy bar ekenligi anıqlanǵan. Teńiz suwida 1, 5-1016 t Natriy bar. Natriy tábiyaatda tek birikpe (duzlar ) jaǵdayında ushraydı. Olardan eń áhmiyetlileri: natriy xlorid, yaǵnıy palaw duzı (tas penenduz, galit) NaCl, natriy sulfat (mirabilit, glauber duzı ) Na2 SO410 H2 O, natriy nitrat (chili selitrasi) NaNO3, natriy sulfat (tenardit) Na2 SO4, trona NaH (CO3) 2, natriy alyuminiy geksaftorid (kriolit) 3 NaF-AlF3, natriy tetraborat (bura — dińkel) №2 v4 O710 N2 Ovab. Bunnan tısqarı, Natriy Sa, Sr, Ba, Mg, A1 hám kemden-kem ushraytuǵın elementleri menen birgelikte kóplegen tábiy silikatlar quramına kiredi. Natriy ósimlikler (mıń japıraq, teńiz o'ti) quramında da bar. Adam hám haywanlar organizminde birikpeler jaǵdayında boladı. Mac, Natriy ionları adam qanı plazmasida 0, 320%, suyekte 0, 6%, muskul toqımasında 0, 6—1, 5% di quraydi. Organizmde sarp etiw etilgen Natriy ornın toltırıw ushın kisi sutkasına 4—5 g palaw duzı tutınıw etiwi kerek. Natriy kánleri jer júzinde keń tarqalǵan. Ózbekstanda Surxondaryo wálayatında hám Qaraqalpaqstanda úlken palaw duzı kánleri bar.

Natriy — gúmis sıyaqlı aq, jumsaq metall ; pıshaq menen ańsat kesiledi. Qısıqlıǵı 0, 968 g/sm³ (20° de), suyıqlanıw temperaturası 97, 83°, qaynaw temperaturası 882, 9°. Ximiyalıq tárepten júdá aktiv. Hawada ańsat oksidlenedi. Suw menen kúshli reaksiyaǵa aralasıp (reaksiya geyde jarılıw menen baradı ), natriy gidroksid NaOH hám N2 payda etedi. vodorod, kislorod, galogenler, altıngugurt, uglerod hám basqa menen reaksiyaǵa kirise aladı. Natriy suyıq ammiakda jaqsı eriydi. Kóplegen metallar menen eritpeler beredi.

Natriy palaw duzı NaCl ni elektrolizdep alınadı. Natriy júdá aktiv metall bolǵanı ushın kerosinda saqlanıwı kerek. Onı kepserlab bekitilgan ıdıs yamasa arnawlı cisternada tasıw múmkin. Natriydi isletiwde arnawlı korjoma, qolǵap kiyip, kóz áynek taǵıw kerek. Jumıs penenjayı órtga qarsı qurallar menen úskeneleniwi zárúr. Natriy bar orında órtni suw menen óshiriw múmkin emes, keri jaǵdayda jarılıw júz beredi.

Natriy (ózi yamasa eritpesi) aviatsiya dvigatellerinde, yadro reaktorlarida, arnawlı jaqtırtqıshlarda, metallurgiyada (qaysıtaruwshi retinde hám eritpeler alıwda ) hám tetraetilqo'rg'oshin alıwda, birikpeleri medicinada keselliklerdi emlewde, awıl xojalıǵında tógin retinde isletiledi. Natriy birikpeleri. Natriy bikarbonat, ishimlik soda — NaHCO3 reńsiz monoklin torlı kristall element, qısıqlıǵı 2, 16—2, 22 g/sm³. Kizdirilganda 50° dayoq ózinden karbonat angidrid SO2 ni shıǵara baslaydı. 100—150° de pútkilley bóleklenip, natriy karbonat Na2 CO3 ke aylanadı. Suwda 20° de 8, 8%, 60° de 14, 1% eriydi. Natriy karbonatqa SO2 tásir ettirib alınadı. Azıq-túlik sanaatında, medicinada hám ot óshiriwshi element retinde isletiledi (qarang Soda).

Natriy bromid, NaBr — bromid kislota (Nvg) dıń natriyli duzı. Reńsiz gigroskopik kristall element, qısıqlıǵı 3, 20 g/sm³, suyıqlanıw temperaturası 747°, kaynash temperaturası 1390°. Suwda jaqsı eriydi, 30° den tómen temperaturada NaBr-2 H2 O jaǵdayında kristallanadi. NaOH eritpesi vg tásir ettirib alınadı. Optikalıq material retinde, medicinada hám fotografiyada isletiledi.

Natriy yodid, Nal — reńsiz kristall element, qısıqlıǵı 3, 665 g/sm³, suyıqlanıw temperaturası 662°, kaynash temperaturası 1307°. Jaqtılıqta xawadagi kislorod menen oksidlenip, erkin yad ajıratıp sarg'ayadi. Suwda 20° de 64, 1%, 100° de 75, 1% eriydi. Suw menen kristallogidratlar payda etedi: Nal-5 H2 O, NaI-2 H2 O. Metil hám etil spirtinde, atsetonda eriydi. Fe3 lH menen NaCO3 ortasındaǵı almaslaw reaksiyası tiykarında alınadı. Medicinada yad preparati retinde qollanıladı.

Natriy silikatlar — silikat kislotalardıń natriyli duzları, natriy metasilikat (Na2 SiO3), natriy ortosilikat (Na4 SiO4), natriy pirosilikat (Na6 Si07), natriy bisilikat (Na2 SiO5), natriy trisilikat (Na2 Si3 O7). Suwda erigende gewek kolloid eritpe payda etedi. Natriy metasilikatnin 1, 5, 6, 8 hám 9 molekula suwlı, natriy pirosilikatnin 3, 5 hám 11 molekula suwlı kislotallogidratlari bar.

Natriy metasilikat shıyshesimon amorf element. Qısıqlıǵı 2, 614 g/sm³, suyıqlanıw temperaturası 1089°. Natriy ortosilikatning 2 modifikatsiyası bar, bir túrden ekinshi túrge aylanıw temperaturası 960°; suyıqlanıw temperaturası 1118° (bóleklenedi). Natriy pirosilikat ótkir qırlı plas-dińkesimon kristall element. Qısıqlıǵı 2, 96 g/sm³, suyıqlanıw temperaturası 1115°. Natriy bisilikat romb pánje-rali kristall element. Qısıqlıǵı 2, 496 g/sm³, suyıqlanıw temperaturası 874°. Natriy trisilikat monoklin torlı kristall element. Qısıqlıǵı 2, 467 g/sm³, suyıqlanıw temperaturası 700°. Natriy tiyisli quramlı shıyshelardı kristallash jolı menen alınadı. Shıyshe, alyumosilikat katalizatorlar, ceolitlar, sonıń menen birge, suyıq shıyshe óndiriste qollanıladı.

Natriy tiosulfat (natriy giposulfit), Na2 S2 O32 H2 O — reńsiz, jıltır kristall element, qısıqlıǵı 2, 119 g/sm³. Suwsız Na2 S2 O3 ok, poroshok, ashıq hawada tek bir neshe kún turaqlı. Ízǵar hawada tez oksidlenedi. Spirtte erimeydi. 100 g suwda 20° de 70, 2 g eriydi. Suwdaǵı eritpesi hawadan kislorod utadı. Altıngugurtni natriy sulfatning ıssı eritpesinde eritib: Na2 SO3+S=Na2 S2 O3; natriy gidrosulfidni natriy bi-sulfitga tásir ettirib: 2 NaHS penen+ 4 NaHSO3 = 3 Na2 S2 O3+ ZN2 O hám basqa usıllarda alınadı. Fotografiyada, toqımashılıqta, kóńshilikte, medicinalıqo-tda, sonıń menen birge, analitik ximiyada reaktiv retinde isletiledi.

Natriy fosfatlar — meta-, orto- hám pirofosfat kislotalardıń natriy duzları. Ortofosfat kislota úsh qıylı fosfat payda etedi, Mas, mononatriy fosfat (NaH2 PO4), dinatriy fosfat (Na2 HPO4); trinatriy fosfat (Na3 PO4). Eger NaH2 PO4 qızdırılsa, ózinden suw shıǵarıp natri y gidropirofosfat (Na2 H2 P2 O7) ga, jáne de kúshlilew qızdırılsa, polimer element — natriy geksametafosfat (NaPO3) 6 ǵa aylanadı. Eger Na2 HPO4 qızdırılsa, natriy pirofosfat (Na4 P2 O7) payda boladı. Natriy suwdı yumshatishda, kónni bayıtıwda, toqımashılıq, ko'n, azıq-túlik sanaatlarında, fotografiyada, elektrolizda hám basqa tarawlarda qollanıladı.[1]

Natriy - elementler udayı tákirarlanatuǵın kestesiniń 11 elementi, sıltıiy metall.