Tiykarǵı bólim

2. Ekonomikaliq qàwipsizlikti tàmiyinlew mexanizmi
Sońǵı jıllarda ekonomikaǵa tiyisli ádebiyatlarda «o'siw» hám «rawajlaniw» túsinikleri parıqlana basladı. Bul túsiniklerdiń ayırmashılıǵı obiektiv túrde jáhán xojalıǵı, birinshi náwbette, rawajlanǵan mámleketlerdiń zamanagóy evolyusiyasi ámeliyatı menen baylanıslı. Yaģniy, olardıń ekonomikasında texnologiyalıq dáwirler tupten ózgerip atır : baslanǵısh industirlasiwdan texnotron islep shıǵarıw kúshlerine ótiw júz berip atır. Bul bolsa miynet ońimdarlıǵınıń 80 procentten artıq artıwın támiyinlewge múmkinshilik berer eken.
Analizdi «o'sish» túsiniginen baslaymız. Ósiw degende ekonomikalıq ósiw názerde tutıladı. Ekonomikalıq ósiw - islep shıǵarıw real kóleminiń turaqlı kóbeyip barıwı hám de ol menen birge keshetuǵın jámiyet texnologiyalıq, ekonomikalıq hám social kórsetkishleriniń (xarakteristikalarınıń ) jaqsılanıwı. Statistikalıq tárepten ekonomikalıq ósiw jalpı ishki ónim (JIO) yamasa jalpı milliy ónim (JMÒ) dıń xalıq jan basına tuwrı keletuǵın kórsetkishlerinde sawlelenedi.
Ekonomikalıq ósiw dúnyadaǵı barlıq mámleketler ushın zárúrli ekonomikalıq mashqala esaplanadı, sebebi olardıń ekonomikalıq qawipsizligin támiyinlew bul mashqalanıń tabıslı sheshiliwine baylanıslı. Atap ótiw kerek, Batıs ádebiyatlarında «ekonomikalıq ósiw» kategoriyasi túrlishe aytiladi. Ayırım ekonomistler onı múmkinshiliktegi hám real jalpı milliy ónim (JMÒ) dıń artiwi, mámleket ekonomikalıq qudıretiniń ósiwi retinde túsinedi. Basqa ekonomistler bolsa ekonomikalıq ósiwdi islep shıǵarıw quwatlarınıń artiwi ; yamasa ónimniń real kólemi (JIÒ), yamasa xalıq jan basına tuwrı keletuǵın ónim real kóleminiń artiwi retinde ańlatadı. Qawipsizlik konsepsiyası tiykarında onı támiyinlewdiń mámleket strategiyası islep shıǵıladı.
Ekonomikalıq ádebiyatlarda mámleket ekonomikalıq strategiyasınıń úsh tárepi hám strukturalıq bólimleri ajıratıp kórsetilgen:
1. Ekonomikalıq qawipsizlik hám mámleket turmıs iskerligi zárúrli tarawlarınıń qorǵalıwın támiyinleytuǵın milliy, mámleket màplerin anıqlaw.
2. Shaxs, jámiyet hám mámlekettiń zárúrli turmıslıq máplerine zıyan keltiretuǵın ekonomikalıq qawipsizlikke qawip-xaterlerdi xarakteristikalaw.
Bunda qısqa, orta hám uzaq múddetli dáwirlerde mámleket hám de social -ekonomikalıq sistema turaqlılıǵına zıyanlı, unamsız tásir kórsetiwshi faktorlar hám sharayatlar anıqlanadı.
3. Ekonomikalıq qawipsizliktiń túrli qawip-xaterlerden turaqlı qorǵawlanıwın támiyinlewge qaratılǵan ekonomikalıq siyasatti qáliplestiriw, institutsional ózgerislerdi ámelge asiriw boyınsha usınıslar islep shıǵıw.
Házirgi zaman ekonomikasına qátelerge jol qoyıw táwekeliniń joqarılıǵı tán bolıp, bunıń ma`nisi barǵan sayın asıp barıp atır. Bunday qátelerdi kemeytiw yamasa tásirin kemeytiw ushın ekonomikalıq qawipsizlik indikatorlariniń munasábetleri sisteması makro hám mikro dàrejede arnawlı analiz obiektine aylanıp atır.
Bazar munasábetleri sharayatında mámleket ekonomikaǵa aralasıp, bazar mexanizminiń ámel etiwine kómeklesedi hám xalıqtı onıń unamsız aqıbetlerinen qorǵaw ilajların kóredi. Ekonomikanı mámleket tárepinen tártipke salıwdan gózlengen tiykarǵı maqset bazar munasábetlerin arnawlı bir hám málim jóneliste rawajlantirip, ekonomikalıq krizis, qawip-qaterden qorǵaw hám de xalıq turmıs dárejesiniń tómenlep ketiwine jol qoymawdan ibarat esaplanadi.
Ekonomikalıq qawipsizliktiń joqarı dárejesine erisiw ushın, mámleket sistemalardıń tiykarǵı funksional komponentlerin maksimal dárejede támiyinlewi kerek, bularǵa tómendegilerdi kirgiziw múmkin:
 Finanslıq ;
 Intellektuallıq múlk;
 Texnika hám texnologiya ;
 Ekologiya ;
 Informaciya aǵımı.
Mámleket ekonomikanı tártipke salıwdıń tómendegi baǵdarlarında da iskerlik júrgizedi:
- ekonomikadaģi processlerdi obiektiv, keń qamtılǵan monıtoringi, sonday-aq, shaxs, mámleket hám jámiettiiń zárúrli turmıslıq máplerine ishki hám de sırtqı qàwiplerdi anıqlaw hám prognozlastırıw ushın informaciyalar bazasın jaratıw ;
- ekonomikalıq máplerge bolǵan qawiplerdiń aldın alıw, olardıń unamsız aqıbetlerin jeńiw hám de toqtatıw boyınsha járiyma hám uzaq múddetli ilajlar kompleksin islep shıǵıw. Bunda mámlekettiń ekonomikalıq qawipsizlik strategiyasın ámelge asırıw boyınsha iskerligin muwapıqlastırıw hám baqlaw ilajlarınıń nátiyjeleri bahalanadı.
Ekonomikalıq qawipsizlik salasında qo'lanuvchi siyasiy qurallardan mámleket ekonomikasına basqa mámleket yamasa bir neshe mámleketler tárepinde jetkeziliwi múmkin bolǵan ziyan, ekonomikalıq krizis, qawip qaterden qorǵanıw maqsetinde paydalanıladı.Bul siyasiy qurallar óz ishine tómendegilerdi aladı :
- BMSH hám BMSHniń Qawipsizlik keńesinde mámleket milliy-ekonomikalıq máplerine sáykes keletuǵın rezolyutsiyalar qabıl etiliwine erisiw;
- xalıq aralıq arbitraj yamasa xalıq aralıq sudqa ekonomikalıq qısıw, qàwipler maydanınan shaqırıq qılıw ;
- ózara kelisimdi shólkemlestiriw hám ámelge asırıw ;
- xalıq aralıq ekonomikalıq shólkemlerde aǵza retinde yamasa gúzetiwshi mártebesinde mámleket milliy-ekonomikalıq máplerin ámelge asırıw maqsetinde jumıs alıp barıw ;
- óz-ara mápli xalıq aralıq ekonomikalıq sheriklik shártnamaların ratifikatsiya qılıw hám t.b.
Sonı aytıp ótiw kerek, ekonomikalıq qàwipsizlikti támiyinlewde mámleket basqarıw shólkemleri iskerligin muwapıqlastırıw jumısları Respublika Prezidenti baslıqlıǵıdaǵı Milliy qawipsizlik keńesi tárepinen ámelgem asıriladı. Qawipsizlik keńesi aǵzaları mámleket Prezidenti tárepinen tayınlanadı. Onıń quramına Bas ministr, Qawipsizlik keńesi xatkeri, Sırtqı jumıslar ministri, milliy qawipsizlik xızmeti basshısı, qorǵaw hám ishki jumıslar ministrlikleriniń basshıları kiredi. Keńes sheńberinde ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlew boyınsha keńseler ara turaqlı komissiya iskerlik júrgizedi. Bul komissiya Joqarı Keńestiń Nızamshılıq palatası hám Senatiniń tiyisli komitetleri menen ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlewdiń nızamshılıq bazasın jetilistiriw boyınsha sheriklik etedi, sonıń menen birge, qawipsizlik keńesine ekonomikalıq qawipsizlik salasındaǵı mámleket siyasatınıń zárúrli baǵdarları boyınsha usınıslar, usınıslar islep shıǵadı jáne bul boyınshaǵı túrli ministrlik hám de mákemeler, aymaqlıq basqarıw shólkemleri iskerligin muwapıqlastırıwǵa kómeklesedi.