Tiykarǵı bólim

1. Ekonomikaliq qàwipsizlik turleri hàm tiykarģi kòrsetkishleri

Ekonomikalıq qawipsizlik mámleketti finanslıq turaqlılıǵındı támiyinleydi, bunıń ushın ekonomika salasın rawajlandırıw boyınsha barlıq ilajlardı ámelge asırıw kerek.

«Ekonomikalıq qàwipsizlik» kategoriyasi ulıwmalasqan ózgeshelikke iye bolıp,turaqlılıqtı da, ǵárezsizlikti de, máplerdi de óz ishine aladı. Ekonomikalıq qawipsizliktiń júdá quramalı hám kóp dárejeli dúzilisinde «turaqli ekonomikalıq ósiw» hám «ekonomikalıq máplerdi qorǵaw» jetekshi orınǵa shıǵıp barıp atır, áyne olar mámlekettiń ekonomikalıq qawipsizligin támiyinlewde ústinlik etedi. Ol yamasa bul kategoriyaniń predmetin tariyplew izertlew obiektin anıqlawdı talap etedi. Biraq «predmet» hám «obyekt» túrli túsinikler bolıp tabıladı. Predmet hádiysediń mánisin, obiekt bolsa hádiysediń ózin ańlatadı. Ekonomikalıq qawipsizliktiń obiektlerin ulıwma mámlekettiń ekonomikalıq sisteması hám onıń tómendegi strukturalıq bólimleri quraydı : tábiy resurslar, islep shıǵarıw hám óndirislik emes fondlari, miynet resursları, finanslıq resurslar, xojalıq strukturaları, social birlikler, shańaraq, shaxs hám t.b.
Mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwı, ishki ekonomikalıq mashqalalardi sheshiw menen baylanıslı sırtqı qàwiplerdide saplastırıw bolıp tabıladı, bular házir tariyxıy basqıshta ekonomikalıq qawipsizlikke tiykarǵı qàwip bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq qawipsizliktiń kórinetuǵın bolıw formaların onıń subektleri hám obiektleri kózqarasınan gruppalaw múmkin. Ekonomika subektleri kózqarasidam ekonomikalıq qawipsizlik tómendegi sırtqı kórinislerde kórinetuǵın boladı :
 shaxstıń ekonomikalıq qawipsizligi;
 kárxana (firma ) nıń ekonomikalıq qawipsizligi;
 mámlekettiń ekonomikalıq qawipsizligi;
Shaxstıń ekonomikalıq qawipsizligi onıń turmıslıq máplerin, yaǵnıy jasaw hám jeke qol qatılmaslıģi, erkin miynet qılıw, isbilermenlik iskerligi menen shuǵıllanıw, mal-múlkli bolıw, turmıslıq tutınıw mútajliklerin qanaatlandiriw, salamatlıǵın saqlaw, bilim alıw hám kásibi ıyelew, qartayģanda hám miynet joǵatǵanda támiynat alıw huqıqlarınıń qorǵalģanliģin ańlatadı. Bunda shaxstıń bazar ekonomikasında qarıydar hám jumısshı, xizmetker, isbilermen retindegi sociallıq-ekonomikalıq huqıq hám erkinlikleri, mápleriniń qorǵalģanliģi, kepillik berilgenligi sebepli ekonomikalıq qawipsizliktiń eki túrin ajıratıp kórsetiw kerek. Kárxana (firma ) nıń ekonomikalıq qawipsizligin analiz qılıw processinde olardı islep shıǵarıw, xizmet kórsetiw, finanslıq, sawda -kommerciya, kommerciyalıq bolmaǵan hám jámiyetshilik shólkemleri poziciyayida jumıs alıp barıwları sebepli gruppalaw maqsetke muwapıq boladı. Kárxana (firma)nıń qánigelikligine kóre qawipsizligin támiyinlewdiń qásiyetleri de túrlishe boladı.
Xojalıq iskerligi tarawlarında júzege keletuǵın ekonomikalıq qawipsizlik túrleri:
1. Islep shıǵarıw -xojalıq salasındaǵı qawipsizlik:
- energetikalıq qawipsizlik;
- texnologiyalıq qawipsizlik hám t.b.
2. Xojalıq -tutınıw salasındaǵı qawipsizlik:
- azıq-awqat qawipsizligi;
- ekologiyalıq qawipsizlik hám t.b.
3. Finanslıq qawipsizlik:
- qarızdarlıq ;
- tólewge imkaniyati bolmawi hám t.b.
Ekonomikalıq qawipsizlik túrleriniń mánisi, payda bolıw sebeplerin úyreniw, milliy máplerge qàwiplerdi anıqlaw, olardıń aldın alıw hám olardan qorģaniw ilajları, mexanizmlerin islep shıǵıw hám de payda etiwge múmkinshilik beredi. Onıń ushın bul qáwip-qaterler hám qawipsizlik dárejesin anıqlaw, olardıń kórsetkish hám kriteryaların úyreniw kerek boladı.
Ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlewde hesh bir ekonomika hám jámiyet subyekti mámleketshelik úlken rol oynay almaydı. Mámlekettiń eń zárúrli wazıypası - jámiyet turaqlılıǵın hám rawajlanıwın támiyinlew, mámleket qawipsizligine qawiplerdi saplastırıwdan ibarat.
Ekonomikalıq qawipsizliktiń ulıwma kórsetkishleri (indikatorlari) tómendegilerden ibarat :
- turmıs dárejesi hám sapası ;
- inflyatsiya páti
- ekonomikalıq ósiw;
- byudjet defitsiti;
- mámleket qarızı ;
- jáhán ekonomikasına kirip barǵanlıq ;
- “jasirin ekonomika” iskerligi;
- múlk quramı ;
- salıq sisteması ;
- bazar infrastrukturasi rawajlanıwı.
Aymaqlıq dárejede ulıwma kórsetkishlerden tısqarı jàne tómendegi kórsetkishler ekonomikalıq qawipsizlikti ańlatadı :
- xalıq dáramatları ;
- usaqlap satıw bahalar dárejesi;
- turaq-jay menen támiyinlengenlik;
- qashqınlar, emigrantlar sanı ;
- aymaqtıń mámleket JIOdegi úlesi;
- aymaqtıń tólew balansı ;
- eksport-import saldosi.
Ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlemey turıp mámleket aldında turǵan da ishki, de xalıq aralıq kólemdegi qandayda-bir de wazıypanı ámelde orinlap bolmaydı. Ózbekstan Respublikası ekonomikalıq qawipsizliginiń obiektlerin shaxs, jámiyet, mámleket hám de ekonomikalıq sistemanıń tiykarǵı elementleri, atap aytqanda ekonomikalıq iskerlikti mámleket tárepinen tártipke salıw sıyaqlı institutsional munasábetler sisteması quraydı.
Mámleket strategiyasına tómendegiler kiredi:
- Ózbekstan Respublikası ekonomikalıq qawipsizligine bolatuǵın sırtqı hám ishki qawiplerdiń shaxs, jámiyet hám mámlekettiń turmıslıq zárúrli ekonomikalıq máplerine qáwip saliwshi shárt-shárayatlar hám faktorlar retindegi xarakteristikası ;
- qısqa waqıt hám ortasha múddetli (úsh-bes jıl ) perspektivaǵa mólsherlengen mámleket sociallıq-ekonomikalıq sistemasınıń turaqlılıǵınǵa qáwip saliwshi faktorlardı anıqlaw hám monıtorıń qılıw ;
- ekonomikalıq salasındaǵı milliy máplerdi ańlatiwshı hám Ózbekstan Respublikası ekonomikalıq qawipsizliginiń talaplarına juwap beretuǵın kriterya hám kórsetkishlerdi anıqlaw (belgilew);
- milliy ekonomikanıń turaqlılıǵınǵa qarsi keliwshi faktorlardıń tásirin jolģa salıwshi yamasa jaqsilawshi ekonomikalıq siyasat, institutsional ózgerisler hám zárúr mexanizmlerdi qáliplestiriw.
Mámleket strategiyasınıń ámelge asırılıwı sapa indikatorlari hám muǵdar kórsetkishleri - makroekonomikalıq, demografik, sırtqı ekonomikalıq, ekologiyalıq, texnologiyalıq hám basqa kórsetkishler tiykarında ámelge asırilatuǵın anıq ilajlar sisteması arqalı ketiwi kerek.
Itimallıǵı eń kóp bolǵan qàwipler tómendegiler ekenligi aytiladı :
1. Xalıqtıń múlkshilik tárepten qatlamlarǵa bóliniwiniń artıp barıwı hám de kembaģalliq dárejesiniń artiwi, bular social tınıshlıq hám tatıwlıqtıń buziluwina alıp keledi. Social máplerdiń erisilgen salıstırmalı teń salmaqlılıqı tómendegi faktorlar tásirinde buziwi múmkin:
- jámiettiiń tar sheńberdegi baylar hám de óz keleshegine isenimi bolmaǵan kóplegen jarlılar toparına bóliniwi;
- jumıssızlıqtıń ósiwi, bul hal social dawlarǵa (dúgilisiwlerge) alıp keliwi múmkin;
- mıynet haqın tólewdegi keshigiwler, kárxanalardıń toqtap qalıwı hám t.b.
2. Mámleket ekonomikası dúzilisiniń deformatsiyalanģanliģi (buzılǵanliģi). Bul tómendegi faktorlar menen baylanıslı :
- ekonomikanıń janılg'i-shiyki zat baǵdarınıń kusheytiwi;
- paydalı qazilmalar rezervlerin izlep tabıwdıń olardı qazib alıwdan artta qalıwı;
- mámleket kárxanalarınıń kópshiligi ónimleriniń básekige shıdamlı emesligi;
- qayta islew sanaatınıń turmıslıq zárúrli tarmaqlarında islep shıǵarıwdıń azayıp barıwı ;
- ilimiy izertlewler hám islenbeler natiyjeliliginiń tómenlewi, texnologiyalıq birliginiń aynıwı, qáliplesken ilimiy jámáátlerdiń tarqalıp ketiwi hám bunıń áqibetinde mámleket ilimiy-texnikalıq potencialınıń joq qılıw bolıwı hám t.b.
3. Aymaqlar sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwındaǵı tegis emesliktiń artiwi. Bul qawiptiń eń zárúrli faktorları tómendegiler bolıp tabıladı:
- regionlar social ekonomikalıq rawajlanıwı dárejesindegi obiektiv ámeldegi ayırmashılıqlar, sanaat óndirisinde qayta islew tarmaqlarınıń úlesi keskin azayıwı menen kesheip atırǵan strukturalıq ózgerisler menen bir qatarda ekonomikalıq tárepten depressiv, krizislı hám qalaq aymaqlardıń bar ekenligi;
- Mámleket degi ayırım regionlarda kárxanalar ortasında islep shıǵarıw baylanısları hám texnologiyalıq baylanıslardıń úzilisi;
- Ózbekstan Respublikasınıńalohida subektleri ortasında xalıq jan basına tuwrı keletuǵın milliy dáramattı islep shıǵarıw dárejesindegi parqi kóbeygeni.
4. Jámiyet hám xojalıq iskerliginiń kriminallasiwi. Bul tiykarınan tómendegi faktorlar sebepli júz berip atır :
- jumıssızlıqtıń ósiwi, sebebi jınayatlardıń tiykarǵı bólegin turaqlı dáramat dáregine iye bolmaǵan shaxslar júzege keltiredi;
- ayıpkerliktiń mámleket apparatındaǵı ayırım hámeldarlarǵa tásir kórsetiwi, ayıpkerler strukturalarıniń islep shıǵarıwdı basqarıw hám de túrli húkimet strukturalarına kirip barıw múmkinshiligi;
- mámleket qadaǵalawı sistemasınıń kushsizligi, bul jaģday ishki finanslıq bazarda, jekelestiriw salasında, eksport-import operatsiyaları hám sawda salasında jınayatlı strukturalar iskerliginiń keńeyiwine alıp keldi.
Usı qàwipler júzege keliwin keltirip shıǵarıwshı tiykarǵı sebepler kárxanalar finanslıq jaǵdayınıń biyqararlıǵı, qolaysız investitsiya ortalıǵı, inflyasiya processleriniń saqlanıp qalıwı hám de ekonomikanıń finanslıq tárepten biyqararlasiwi menen baylanıslı basqa máseleler bolıp tabıladı.