Timss xalqaro tadqiqoti bo’yicha matematik va tabiiy fanlar ta’lim sifatini baholashga metodologik yondashuvlar

3-rasm. TIMSS tadqiqotining konseptual modeli [7, c. 37]⁸
Ta'kidlash joizki, TIMSS o'quv modeli ilgari o'tkazilgan xalqaro tadqiqotlar tanqidini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan bo'lib, ularning o'quvchilarining o'quv yutuqlariga muvofiq ravishda etakchi mamlakatlarga yo'naltirilgan. Shu sababli TIMSS modelida talabalarning o'quv yutuqlarini baholashda yangi yondashuvlarni aks ettirishga harakat qilindi, ya'ni, ma'lumotlarni tushuntirishga ko'proq e'tibor bering. Ko'p sonli omillarni o'rganish zarurati tahlil qilingan tizim elementlarining sezilarli darajada o'sishiga va ta'lim tizimidagi omillarning o'zaro ta'sirining ancha murakkab modelini yaratishga olib keldi. Shu ma'noda TIMSS modeli o'quvchilarning o'quv yutuqlarini baholashda mavjud yondashuvlarni isloh qilishning asosiy talablariga javob beradi.

Ma'lumki, mamlakatlardagi matematik va tabiiy fan ta'limining rejalashtirilgan maqsadlari va mazmuni o'quv rejalari, dasturlari va boshqa rasmiy hujjatlarda aks ettirilgan. Ular, shuningdek, darsliklar va uslubiy qo'llanmalar, imtihonlar mazmuni va o'qituvchilar tayyorlash kurslarida amalga oshiriladi.

Ajratilgan ko'rsatkichlarning ko'pligi bilan TIMSSning "TIMSSning ta'limiy imkoniyatlari modeli" yakuniy kontseptual modeli (qarang: shakl. 4) juda ixcham va ta'lim tizimining turli darajalarini (mamlakat, maktab, sinf,o’quvchi) va quyidagi savollarga javob beradigan to'rtta ustunni tavsiflovchi to'rt qator ko'rsatkichlar bilan shakllantiriladi: "maktab o'quvchilari nimani o'rganishlari mumkin?", "o’qitishni kim amalga oshiradi?", "Ta'lim qanday tashkil etilgan?- Har bir inson uchun foydali ma'lumotlar". Shubhasiz, hech qanday tadqiqotda ta'lim tizimida mavjud bo'lgan barcha omillarni ajratib ko'rsatish va ularning o'zaro ta'sirini o'lchash, shuningdek, ta'lim yutuqlariga ta'sir ko'rsatish mumkin emas. TIMSS ta'lim tizimining kontseptual modeli va bunga da'vo qilmaydi. Ushbu model asosiy omillarni ta'kidlab, ularning o'zaro bog'liqligini tizimli yondashuvga asoslangan holda aniqlashga harakat qiladi.

TIMSS tadqiqoti natijasida rejalashtirilgan, amalga oshiriladigan va erishilgan ta'lim darajalari bilan bog'liq to'rtta guruh savollariga javob berish, shuningdek, ushbu ta'lim darajalari o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatish edi. Ushbu savol guruhlari tadqiqotni rejalashtirish va uning vositalarini ishlab chiqish uchun asos bo'ldi.

Ta'lim rejalashtirish darajasiga oid birinchi guruh quyidagi masalalarni o'z ichiga oladi:

- matematik va tabiiy fanlarning maqsad va mazmunini aniqlashda mamlakatlar o'rtasidagi farq nimada?

- matematik va tabiiy fanlar ta'limining maqsadlarini aniqlash va mazmunini ishlab chiqishda nima hisobga olinadi?

- mamlakatlarda matematik va tabiiy-ilmiy fanlar bo'yicha ta'lim dasturlarini yaratish jarayonida yaxlit ta'lim tizimining qanday tavsifi, ayrim maktablar va o’quvchilarning qanday xususiyatlari ko'rib chiqiladi va hisobga olinadi?

Ta'limning rejalashtirilgan darajasi ijtimoiy konteksti jamiyatning ta'lim bilan bog'laydigan maqsadlari, kutiladigan natijalari va qadriyatlari, y’ni maktabning ijtimoiy buyurtmasini shakllantiradi. Muayyan fanga nisbatan rejalashtirilayotgan ta'lim darajasi quyidagicha ifodalanishi mumkin: "Mazkur fan doirasida o’quvchilar nimani o'rganishi mumkin?"

Ma'lumki, mamlakatlarda matematik va tabiiy-ilmiy ta'limning rejalashtirilgan maqsadlari va mazmuni o'quv rejalari, dasturlari va boshqa rasmiy hujjatlarda o'z aksini topgan. Ular shuningdek, darsliklar va o'quv qo'llanmalarida, imtihonlar va o'qituvchilar malakasini oshirish kurslarida amalga oshiriladi.

TIMSS tadqiqotida ta'limni rejalashtirish darajasi o'qitish mazmuni, faoliyati va o’quvchilar o'rtasidagi munosabatlar nuqtai nazaridan tavsiflangan. Xuddi shu yondashuv matematik va fan ta'limi maqsadlari va mazmunini aniqlashda TIMSSda ishtirok etgan ko'plab mamlakatlarda qo'llanilgan. Shuning uchun, bu mamlakatlarni taqqoslashda ishonchli natijalarga erishish uchun yaxshi asos edi.

TIMSS tadqiqotida qo'llaniladigan yondashuvning tavsifi har bir o'quv tsikli uchun ishlab chiqilgan bir qator hujjatlarda keltirilgan "Curriculum Frameworks for Mathematics and Science" (Robitaille et al., 1993 − Matematika va fan uchun o'quv dasturlari" (Robitaille va boshqalar, 1993) ushbu seriyadagi birinchi hujjat edi.

Ta'lim amalga oshirish darajasi bilan bog'liq ikkinchi guruh masalalariga quyidagi jihatlar kiritilgan:

- O'quvchilar matematika va tabiiy fanlarni o'qitishda qanday imkoniyatlarga ega bo’ladi?

- Dunyoning turli mamlakatlarida matematika va tabiiy fanlarni o'qitish amaliyotida qanday asosiy farqlar mavjud?

- Ushbu farqlarni qanday omillar aniqlaydi?

Ta'limni amalga oshirish darajasi bevosita o'qituvchi tomonidan sinfda olib boriladigan o'quv jarayonida rasmiy yo’naltirilgan hujjatlar: dastur va darsliklar bilan tavsiflanadi, ya'ni ta'limning rejalashtirilgan darajasi belgilanadi. Biroq, bu hatto markazlashtirilgan ta'limni boshqarish sharoitida ham mos kelmaydi. Buning sababi, ta'lim mazmuni o’quvchi oldida jamiyat va ta'lim tizimi tomonidan belgilanadigan shaklda emas, balki o'qituvchini talqinida paydo bo'ladi, bu erda uning bilimlari, tajribasi, qiziqishlari va boshqalar katta rol o'ynaydi.

Ta'limni amalga oshirish darajasini o'rganish quyidagi savollar doirasiga qaratilgan: "O'qitishni kim amalga oshiradi?" va "O'quv jarayoni qanday tashkil etilgan?". Ta'kidlash joizki, lokal darajada o’qitishning tashkiliy tizimiga ko'plab omillar: maktab va uning atrofi, o'quvchilar oilasi va boshqalar katta ta'sir ko'rsatadi. TIMSS tadqiqotidagi ushbu ta'sir o'quvchilar, o'qituvchilar va maktab ma'muriyati uchun maxsus ishlab chiqilgan anketalar yordamida aniqlandi.

Ta'limni rejalashtirish va amalga oshirish darajasini taqqoslash yakunida, shuningdek, ta'lim mazmuni, o’quvchilar faoliyati va ularning o'zaro munosabatlari atamalarida tavsiflangan.

Ta’limning erishilgan darajasini aks ettiruvchi uchinchi guruh savollar quyidagi ko’rinishda taqdim etiladi:

- Matematika va tabiiy fanlarni o'qitish jarayonida o’quvchilarda qanday bilim, ko'nikma va munosabatlar shakllantiriladi?

- O’quvchilarning o'quv muvaffaqiyatlari bilan o'quv jarayonida bilimlarni egallash imkoniyatlari o’rtasida qanday bog'liqlik bor?

Yuqorida tavsiflangan fikr-mulohazalar asnosida quyida TIMSSning ta’limiy imkoniyatlar modeli tavsiya etiladi (4-rasm)