Tilshunoslikka kirish

So’z birikmasi

Ikki yoki undan ortiq mustaqil so’zning ma’no va grammatik jihatdan tobe munosabat asosida bog’lanishi so’z birikmasi deyiladi. So’z birikmasi gapdan quyidagicha farqlanadi.

1. So’z birikmasi kengaygan ma’no ifodalaydi. Gap esa fikr bildiradi. Shu bois, so’z birikmasi tugallanmagan ohang bilan, gap tugallangan ohang bilan aytiladi.
2. So’z birikmasi ergash so’z va bosh so’zdan iborat bo’ladi. Gapda esa bosh va ikkinchi darajali bo’laklar ishtirok etadi.
Mustaqil so’zlar ma’no va grammatik jihatdan bog’lanib, so’z qo’shilmasi hosil qiladi. So’z qo’shilmasidagi so’zlar bog’lanishi ikki xil bo’ladi a) teng bog’lanish b) tobe bog’lanish.
Teng bog’lanishli so’z qo’shilmasida so’zlar o’zaro teng munosabatda bo’ladi: ezgulik va yaxshilik. Tobe bog’lanishli so’z qo’shilmasi (so’z birikmasi)da bir so’z boshqasiga tobe bo’ladi: bebaho xazina, umidvor nigoh.
Ega va kesimning bir-biriga bog’lanishi so’z birikmasi hisoblanmaydi.
So’z birikmasida bosh so’z va ergash so’z quyidagicha farqlanadi: a) bosh so’zning ma’nosini izohlab, ravshanlashtirib kelgan so’z ergash so’z, ma’nosi izohlanayotgan so’z esa bosh so’z hisoblanadi. b) oldin kelgan so’z ergash so’z, keyin kelgan so’z bosh so’z bo’ladi; v) bosh so’zdan ergash so’zga so’roq beriladi: ko’rkam xiyobon-qanday xiyobon? g) kelishik qo’shimchalari ergash so’z tarkibida, egalik qo’shimchasi bosh so’z tarkibida bo’ladi: mening maqsadim.
Bosh so’z qaysi so’z turkumiga mansubligiga qarab, so’z birikmasi ikki xil bo’ladi: 1. Otli birikma 2.Fe’lli birikma.
1. Bosh so’z ot, sifat, son, olmosh, harakat nomi bilan ifodalansa, otli birikma hisoblanadi: nordon anor, asalday shirin, fidokorlikda birinchi, yig’ilganlarning barchasi, topshiriqni bajarish.
2. Bosh so’z fe’l va uning ravishdosh, sifatdosh shakllari bilan ifodalansa, fe’lli birikma hisoblanadi: kecha kelding, kelajakni o’ylab, erta kelgan.


Ergash so’zning bosh so’zga birikish usullari

Ergash so’z bosh so’zga quyidagi usullar orqali birikadi: boshqaruv, moslashuv, bitishuv.

1. Boshqaruv. Bosh so’zning talabi bilan ergash so’zning ma’lum grammatik vositani olishi boshqaruv deyiladi. Boshqaruv ikki xil bo’ladi: a) kelishik yordamidagi boshqaruv:
Bosh kelishik - ( bitishuv)
Qaratqich kelishik -ning ( moslashuv)
Tushum kelishik -ni (boshqaruv )
Jo’nalish kelishigi -ga-ka,-qa ( boshqaruv)
O’rin-payt kelishigi -da (boshqaruv)
Chiqish kelishigi -dan (boshqaruv)
Boshqaruv: olmani terish, ko’chaga chiqmoq, maktabda o’qimoq, ishdan qaytmoq;
b) ko’makchi yordamidagi boshqaruvda ergash so’z bosh so’zga ko’makchi yordamida birikadi: kasb haqida insho, ko’prik orqali o’tish. Boshqaruvda ayrim hollarda grammatik vosita ifodalanmasligi mumkin: kitob o’qish.
2. Moslashuv. Bosh so’z bilan ergash so’zning shaxs-sonda mosligi moslashuv deyiladi. Moslashuvda bosh so’z bilan ergash so’z qaratqich kelishigi qo’shimchasi yordamida birikadi: dalaning fayzi.
3. Bitishuv. Ergash so’zning bosh so’z bilan grammatik vositasiz, faqat ma’no jihatdan birikishi bitishuv deyiladi. Bitishuvda so’zlar tartib va ohang yordamida birikadi. Bunda ergash so’z avval, bosh so’z keyin keladi; go’zal bog’lar. Bitishuvli birikmada so’zlar o’rni o’zgartirilsa, gap hosil bo’ladi: go’zal bog’lar-bog’lar go’zal.
Birga ishlamoq, tezda kelmoq, to’satdan baqirmoq, zimdan kuzatmoq, qo’qqisdan boshlamoq kabi birikmalar ham bitishuv munosabatiga asoslangan. Ulardagi qo’shimchalar kelishik ma’nosini yo’qotgan.
GAP

So’zlar vositasida anglatilgan fikr gap deyiladi. Muomala vositasining eng kichik birligi gap hisoblanadi. Gap nisbiy tugallangan fikrni bildiradi. Gap quyidagi xususiyatlarga ega:

1. 
   Gap muomala vositasining eng kichik, asosiy birligidir.
   
2. 
   Nisbiy tugallangan fikrni ifodalaydi.
   
3. 
   Grammatik shakllangan bo’ladi (bosh va ikkinchi darajali bo’laklardan iborat).
   
4. 
   Tugallangan ohang bilan aytiladi.
   

Gap quyidagicha tasniflanadi.
I. Ifoda maqsadiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: darak gap, so’roq gap, buyruq gap.

1.