Tilshunoslikka kirish

42-tasvir.

Aralash O`rin almashish Almashtirish

Ma’no yaqinliklari	Yaqin bog‘langan	Yaqin bog‘langan	Bog‘lanmagan
Antonimlar	yo‘q	Ha	yo‘q
Paronimlar	yo‘q	Ha	yo‘q
Tavsir	yo‘q	Ha	yo‘q

Nutq xatolarining turlari va ularning farqlari.
Substitutsiya (o‘rniga qo‘llash) qanday yuzaga keladi? Misol tariqasida 198b namunani olaylik. Bu holatda so‘zlovchi o‘z xabarini barmoq harakatlari bilan etkazadi. Berilgan 39-shakldagi konsept barmoq leksemasi bilan faollashtiriladi. Leksik ma’noga ko‘ra leksemalar semantik bog‘langan, yaqindan aloqada. SHunga ko‘ra, oyoq barmog‘i – toe leksemasi barmoq leksemasiga aqliy leksikonga ko‘ra yaqin bog‘langan bo‘ladi. Ba’zi sabablarga ko‘ra oyoq barmog‘ining faollashuvi barmoqnikiga ko‘ra bu holatda kuchliroq va uning o‘rniga qo‘llanilishini ko‘rsatadi. Bu kabi xatoliklar so‘z o‘rnida qo‘llanilishida sodir bo‘ladiki, ulardan eng keng tarqalgani so‘z faollashuvi tajribasidir. Bunday tajribalar, ya’ni oxirgi o‘rniga birinchida , vino o‘rniga pivo, kechroq o‘rniga ertaroq va quyosh o‘rniga oy qo‘llanilishi ko‘p uchraydi. Bu holatlar aqliy leksikonning semantik strukturasida aks etadi. Masalan, berilgan leksemaning o‘z antonimi, sinonimi va yarim giponimlari bilan yaqindan bog‘langani haqiqatdir.

Aytish mumkinki, umumiy og‘zaki nutq so‘z o‘rniga qo‘llanilishlar, aqliy leksikonda semantik bog‘lanishlarni aks ettiradi.

Yakuniy xulosaga ko‘ra, biz aralashuvlarning sodir bo‘lishini uzoqlashtirishimiz mumkin. Aralashuvlar ma’nosidagi keng o‘xshashliklar ikki so‘z orasida sodir bo‘ladi. Lekin semantik bog‘lanishlar antonim, giponim va meronim kabilarni paydo qilishi o‘rinsiz. Shunga ko‘ra, aytib o‘tilganidek, antonimik juftliklar so‘zning o‘zida aks etadi va uning tobeligi juda noyob hodisa hisoblanadi.

Xabar qismida so‘zlovchi shuni nazarda tutishni xohlaydiki, maktab yoki universitet ma’muriyati tanlab olinsa, ma’ruza va darsni – har ikki konseptni bir-biriga muvofiq tarzda ishlatishimiz mumkin. Bu ikki konsept juda yaqin bog‘langan va teng qo‘llanila oladi. Tegishli ravishda ularning ikkalasi muvofiq leksemada faollashadi (39 ga qarang). Har ikki leksemalar individual ma’nosiga qaytadi va aynan bir yo‘nalishga kiritiladi. Qisqacha aytganda, aralashuvlar konseptual instruksiya natijasidir. Bizning eskizlarimiz ustida kelgusida muhokamalar olib boriladi, nutq xatoliklari kam emas, ular aqliy leksikada vakillikni aks ettiruvchi bosqich hisoblanadi (3,4 va 5 - mashqlar).

Muammoning yanada murakkab tomoni bo‘lgan aqliy leksikaning maydoniy strukturasi bizning kuzatuvlarimiz bilan bog‘langan bo‘lib, oxirgi bo‘limda aks etgan. U erda ta’kidlaganimizdek, leksik tashkillashtirishdagi ahamiyatiga ko‘ra prototip g‘oyalar bilan asoslangan psixologik dalillar va biz hozirda qisqa muhokama qilmoqchi bo‘lgan kichik misol bunga dalil bo‘la oladi.

Qushlarni kategoriyalab qayta nomlash bilan mamilovka (chumchuqsimon)ning aniq timsoli paydo bo‘ladi, u tuyaqushdan keskin farq qiladi, bu balki mazkur so‘zning tuyaqushga yaqinroq leksemaligiga ko‘ra aks etayotganidir. Bu mulohazani qo‘llovchi yana bir dalil juda oson qo‘lga kiritiladi. Agar fanlar bo‘yicha qushlarning nomlari ro‘yxati so‘ralsa, u holda xos ravishda mamilovka, chumchuq va burgut shu ro‘yxatning boshida paydo bo‘ladi. Modomiki, biz taxmin qiladigan bo‘lsak, bu prezentatsiya va qush so‘zining jarayonlari “qush”ga kiritilgan leksikadan tashqariga tarqalishi va faollashuviga sabab bo‘lmoqda. Biz esa bu topilmalarni tushuntirishga tayyormiz. Leksik kirib kelishda mamilovka, chumchuq va burgut “qush”ga “yaqin” bo‘ladi, juda katta faollashuvni qabul qiladi va shunga ko‘ra ma’lumotlar bilan ta’minlaydi (yuqoriga qarang) va fanlarning ro‘yxatini taqdim etadi. Leksik kirib kelish boshqalar uchun unchalik katta ahamiyatga ega emas, qush nomlari ozroq yoki arzimas ma’lumot bilan ta’minlaydi.

Bu muammoli mavzuga yana bir to‘g‘ri yondashuv shuki, besh ballik miqdorda ma’nodosh so‘zlarni qo‘llash uchun so‘z juftliklarini ketma-ket qo‘llashdir. Bunda sizga sparrow (chumchuq) va eagle (burgut) so‘zlari taqdim etiladi. Agar siz bu juftliklarni ma’no jihatidan o‘xshash deb hisoblasangiz, 5 ballga ega bo‘lasiz va aksincha bo‘lsa, atigi bir ballga yoki qisman ma’nodoshligini fahmlagan bo‘lsangiz, o‘rta hisobdagi sonlardan biriga ega bo‘lasiz. Hayratlanarli joyi shundaki, shu kabi oddiy usul bir qator fanlar kesimida ishonchli va tasdiqlangan natijalarni ta’minlaydi. Hozirgi qiziqishlarimiz davom etayotganidek, bu kabi tajribalar natijasida qilingan xulosa shuki, robin (tog‘chumchuq) va bird (qush) so‘z juftliklari ostrich va bird co‘z juftliklaridan ko‘ra ahamiyatliroq. Bundan tashqari, psixologiya sohasida “bird” ning “ostrich”i dan ko‘ra “robin”ning “ostrich”i yaqinroq ma’nodosh bo‘lishining leksik ifodalanishi o‘zgarmasligi aniqdir. Bu taxminlar orqali kelib chiqqan xulosa, leksik tuzilmalar shu sohada faqat tizimlashdi xolos.

Nihoyat, bu xulosaga berilgan ta’rif Lens Rips va uning jamoasi tomonidan amalga oshirilgan tajribadan yuzaga kelgan. Bu izlanishda fanlarda turli xildagi qushlar qo‘nim topgan olis orolni tasavvur qilish so‘ralganda, bir tipga mansub qush turlarining barchasi bir xildagi yuqumli, xavfli kasalliklar bilan kasallanganligi aytilgan. Bu fanning vazifasi kasallikka chalingan boshqa qush turlarining miqdorini aniqlash va xulosa berish bo‘lgan. Holatlar yordamida dastlab kasallangan qush turlari prototipik ekanligini, keyinchalik infeksiya yuqtirganlarining ko‘p qismi esa prototipik emasligi ko‘rsatildi. Misol uchun agar kasallik tog‘ chumchug‘ida boshlansa, 60% o‘rdaklar buni yuqtiradi, lekin agar o‘rdak kasallansa, 40% tog‘chumchuq kasallanadi. Bu tog‘chumchuqning boshqa qushga aloqadorligini ko‘rsatuvchi natijadir. Bu narsa shuni ko‘rsatadiki, o‘rdak bilan tog‘chumchuqni ifodalovchi leksik birliklar o‘rtasidagi farqlar aksincha bo‘lgan leksik birliklardan kichikroqdir.

Umumiy xulosa sifatida shunga to‘xtaldikki, leksik jarayon bir-biriga zid, takrorlanuvchi, foydali kognitiv jarayon bo‘lib, uning eng muhim ahamiyatli tomoni, lingvistlarning tasniflash, ma’nodoshlik muammosi va echimlarda kiritgan takliflariga nisbatan psixolingvistlarning izlanishlarida uchraydigan nofilologik tushunchalar va izlanishlarga diqqatlarini jalb etadilar.¹⁰