Тилшунослик ва табиий фанларнинг узаро таъсири. Фанларнинг узаро богликлиги Рэжа

Тилшуносликнинг неврология билан муносабати

Тилшунослик тиббиётнинг неврология бўлими билан ҳам узвий алоқада. Сўнгги даврларда психология, неврология ва тилшунослик фанларининг оралиғида нейролингвистика номи билан юритилувчи янги фан тармоғи вужудга келди.

Бу фан нутқий фаолият бош миянинг маҳсули экани, мия касалланишининг нутқий фаолиятга таъсири масалаларини ўрганади. Содда қилиб айтганда, нейролингвистиканинг ўрганиш объекти афазиядир.
Мия нутқ зонасининг зарарланиши ва бунинг натижасида нутқий фаолиятнинг бузилиши масаласи бобокалонларимиз Ибн Сино, Беруний асарларида қайд этилган ва мазкур касални даволашга эътибор берган бўлсалар-да, лекин у алоҳида фан тармоғи сифатида шаклланолмади.
Мия зарарланишининг нутққа таъсири муаммоси изчил равишда XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб ўрганилди.
Нейропсихология ва у билан боғлиқ нейролингвистика махсус фан сифатида яқиндагина – ўтган асрнинг 70-йилларида шаклланди. Бу фаннинг вужудга келишида А.А.Леонтьев, А.Р.Лурия, Э.С.Бейн, Р.М.Боскис, Е.Н.Венарская, О.С.Виноградова, Н.А.Эйслер сингари олимларнинг хизмати катта.
Нейролингвистика фани бўйича тўлиқ маълумот берувчи илк китоб А.Р.Лурия томонидан ёзилди.
Нутқий ахборот жараёни, яъни кишиларнинг ўзаро нутқ ёрдамида бир-бирига ахборот бериш ва бир-биридан ахборот қабул қилиш жараёни бир қанча фанларнинг ўрганиш объекти саналади. Хусусан, бу жараён тилшунослик ва психология фанлари томонидан чуқур ўрганилган.
Тилшунослик кишиларнинг асосий алоқа воситаси бўлган тил ва унинг бевосита алоқа-аралашув жараёнида воқеланувчи нутқни ажратган ҳолда, ички тузилиш, тузилиш бирликлари, мазкур тузилиш бирликларининг нутқий жараёнда турли-туман воқеланиши, «ички тузилиш»дан «ташқи тузилиш»га ўтишнинг асосий босқичлари ва юқоридаги икки тузилишнинг ўзаро муносабатлари каби қатор масалаларни атрофлича ўрганди.
Инсон борлиқни онгида акс эттиради. Акс эттириш сезги органлари ёрдамида амалга оширилади. Сезги органлари эса ташқи олам ҳақида муайян ахборотларни мияга узатади. Мия бу ахборотларни умумлаштиради. Кўринадики, объектив оламни акс эттириш жараёни марказий нерв системаси, бош мия орқали юзага чиқади.
Нерв системаси, одатда, икки гуруҳдаги нерв системаларини ўз ичига олади: 1) марказий нерв системаси; 2) чегара нерв системаси. Борлиқ ҳақида ахборот берувчи нутқ ва уни тушуниш чегара нерв системаларининг марказга қараб йўналиши орқали амалга оширилади. Чегара нерв системалари марказий нерв системаларига объектив борликдаги нарса ва ҳодисаларнинг муайян белгилари ҳақидаги маълумотни беради. Шунинг учун чегара нерв системасига алоқадор аъзоларни таҳлил қилувчилар (анализаторлар) деб юритилади. Улар кўриш, эшитиш, таъм билиш аъзолари саналади. Ҳар бир анализаторда икки турдаги нерв структураси ажратилади:
1) ахборотни мазкур сезги органидан бош мия пардасига элтувчи структура;
2) борлиқ предметларига йўналтирувчи структура (миянинг билиш зонаси).
Учинчи сатҳ сифатида мураккаб анатомик тузилишга эга тил пардаси зонаси ажралади. Бу зонада миянинг турли анализаторларидан келган белгилар комплекси бирлаштирилади, натижада сезги ҳиссиётидан тил умумлашмасига ўтиш имкони туғилади.
Нутқ ҳосил қилиш, тил хулқи акс ҳаракат: марказдан чегарага томон ҳаракат орқали юзага чиқади. Мия анализаторлари қопланган зонада шаклланган нутқий дастур нутқ праксизи зонасида конкретлашади ва нутқ органлари (шунингдек, ёзма нутқни юзага чиқарувчи система) иштирокида проекция ҳаракат системаси ёрдамида юзага чиқади.
Миянинг пракцияли системасидан (сенсор ёки ҳаракатланувчи) фарқли равишда гностик-праксик парда ва пардали анализаторларни ёпиш зонаси функционал асимметрия билан характерланади: тил системаси ва нутқ орқали ифодаланган тафаккур эса унинг яримшари билан боғланган.
Инсон мияси мураккаб функционал система бўлиб, энг камида учта асосий блок иштирокида муттасил фаолият кўрсатади. Улардан бири парданинг тетикланишини таъминлайди ва танлаш, селектив фаолият шаклини узоқ амалга ошириш имконини беради. Бошқаси ахборотни олиш, қайта ишлаш ва сақлашни таъминлайди. Учинчиси эса фаолиятни программалаштириш, бошқариш ва назорат қилиш вазифасини бажаради.
Юқорида баён қилинган блокларнинг зарарланиши уларнинг бир меъёрдаги вазифасига салбий таъсир этади. Биринчи блокка мансуб аппаратларнинг зарарланиши психик фаолиятнн танлаш, селектив имкониятини чеклайди. Иккинчи блок аппаратларининг зарарланиши ахборотни қабул қилиш, қайта ишлаш ва сақлаш қобилиятини йўқотади. Учинчи блокнинг зарарланиши эса программалаштириш, барқарор равишда бошқариш ва назорат қилиш имконини чеклайди.
Кўринадики, миядаги ҳар қандай зарарланиш инсон фаолиятининг маьлум қисмига салбий таъсир кўрсатади. Сенсор проекция системасининг зарарланиши эшитиш ва кўриш органининг кучсизланишига олиб келади. Бунинг натижасида оғзаки ва ёзма нутқни қабул қилиш имкони пасаяди. Нутқий агнозия ҳолатида бемор кўриш ва эшитиш қобилиятини яхши сақлаган ҳолда, она тилининг товуш «қиёфаси»ни (нутқий эшитиш агнозияси) ёки ёзма нутқда ҳарф кўринишини (нутқий кўриш агнозияси) унутади. Бундай вақтда бемор гапириши ёки ёзиши мумкин. Нутқий эшитиш агнозиясига учраган бемор ўқиши, нутқий кўриш агнозиясига учраган бемор эса оғзаки нутқини тушунтириш мумкин.
Нутқий апраксия рўй берганда эса тескари ҳолатга дуч келинади. Бу вақтда беморнинг нутқ органлари ҳаракати ва ёзиш ҳаракати бузилади, товуш ва сўзларни талаффуз қилолмайди ва ёзолмайди. Лекин атрофдаги одамлар нутқини тушуниш, ёзувларини ўқиш қобилияти сақланиб қолиши мумкин.
Анализаторлар ёпқичларининг парда зонаси зарарланганда афазия ҳолати кучаяди. Бу вақтда ҳар қандай нутқий фаолият: эшитиш, кўриш фаолияти ҳам, талаффуз қилиш, ўқиш фаолияти ҳам сўнади. Агар зарарланиш манбаи ўртача бўлса, беморнинг сўзда товушни фарқлаш қобилияти йўқолади. Фонетик жиҳатдан яқин сўзларни аралаштириб юборади. Баъзан афазия ҳолатида эшитган ёки ўқиган нарсаларнинг маъносини тушунмаган ҳолда механик равишда такрорлаши мумкин.
Нейролингвистика учун икки тил ва кўп тил эгаларининг (полиглотларнинг) мияси зарарланиши катта материал беради. Бу вақтда бемор бир тилни маълум даражада сақлаган ҳолда, иккинчи тилни бутунлай унутиши ёки бир неча тилларнинг элементларини аралаштириб юбориши мумкин.
Нейролингвистика юқоридаги ҳолатларни аниқлаш орқали беморларни самарали даволаш учун катта имконият яратиб беради.
Лингвистика ва тиббиётнинг қўлга киритган янги-янги ютуқлари нейролингвистиканинг текшириш усулларини такомиллаштириб боради.
Ҳозирги кунда нейролингвистика психолингвистика, нейропсихология, нейрофизиология, психоакустика, кибернетика каби оралиқ фанлар ғоялари ва методларидан баракали озиқланмоқда. Шундай қилиб, нейролингвистика инсоннинг оламни белгилаштириш табиатини комплекс равишда ўрганишнинг бир тармоғи сифатида ривожланиб бормоқда.