Tilshunoslik nazariyasi

 

Fonologik  nazariyalar  va  fonologik  tasnif  metodlari.  Tilshunoslik  tarixida  ilk  bor 

yaratilgan fonema nazariyasi Boduen de Kurtenega tegishlidir. Tilshunoslik tarixida birinchi marta 

fonemalarning psixologik va morfologik izohini berdi. Ushbu izohlar zaminida keyinchalik Moskva 

va Peterburg fonologiya maktablari vujudga keldi.  

E. D. Polivanov dastlabki ishlarida til hodisalarini psixologik nuqtai nazardan o‘rganib, tilni 

ijtimoiy  hodisa  deb  qaraydi.  Lekin  u  fonologiyani  psixofonetika  deb  nomlaydi.  Fonemaning 

fakul’tativ  variantlari  va  kombinator  variantlari  orasidagi  o‘zaro  munosabatlarni  aniqladi,  bir 

fonemaning  ikki  fonemaga  parchalanishi  (divergentsiya)  va  ikki  fonemaning  o‘zaro  bir-biriga 

o‘xshab  qolishi  yoki  bitta  fonema  bo‘lib  ketishi  (konvergentsiya)  nazariyalarini  ishlab  chiqdi.  U 

morfemani ikki turga - leksik (o‘zak) va formal (grammatik) turlarga ajratadi.  

L.  V.  SHcherba  fonetika,  fonologiya  va  fonema  nazariyasi  haqida  ham  qimmatli  fikrlar 

bildirgan. Fonema nazariyasi uning «Frantsuz tili fonetikasi» kitobida bayon etilgan. Uning fonema 

haqidagi  kontseptsiyasi  keyinchalik  shogirdlari  L.  R.  Zinder,  M.  I.  Matusevich  tomonidan  davom 

ettirildi.  

Tilshunoslik tarixida tovush sistemasini o‘rganish ikki davr bilan xarakterlanadi: 

 1. «Fonema» tushunchasi paydo bo‘lgunga qadar bo‘lgan davr.  

2.  Fonologiya  nazariyalarining  yuzaga  kelish  davri.  Bu  davr  X1X  asrning  2  yarmidan 

boshlab XX asrgacha  davom etadi. Bu davrda tovush, harf va  fonema tushunchasi farq qilindi va 

keyincha bo‘

ғ

in, ur

ғ

u hamda intonatsiyaning tildagi funktsional tomonlari o‘rganila boshlandi.   

Fonologiya  asoschilari:rus  va  polyak  olimi  I.A.  Boduen  de  Kurtene,  N.V.Krushevskiy, 

frantsuz P. Possi, ingliz G. Sunt, shveytsariyalik Ferdinand de Sossyur, rus P.K.Us.  

---

 

 

19

Nazariyalar:  1.  I.A.Boduen  de  Kurtenening  psixologik  fonologiya  nazariyasi.  («Fonema» 

tovush tushunchasining kishi ongida his etilgan birligidir).    

2.  L.  V.  SHerba  -  fizik  fonologik  nazariya.  (Nutq  tovushlari  fizik,  mexanik  hodisa 

hisoblanadi).     

3.Leningrad  va  Moskva  fonologiya  maktablari  nazariyalari.  L.V.SHerbaning  shogirdlari  - 

ikki oqimda. Moskva - A.A.Reformatskiy, P. S. Kuznetsov, V. N. Sidorov va boshqalar. Leningrad 

-  L.  R.  Zinder,  M.  I.  Matusevich,  A.  N.  Gvozdev,  YU.  S.  Maslov  va  boshqalar.  Moskva  maktabi 

fonologiyaga  ta`rif  berishda  morfema  tushunchasiga,  ya`ni  tilning  eng  kichik  ma`noli  birligiga 

suyanadi.  Bunda  morfemalardagi  tovush  almashuvida  ishtirok  etuvchi  tovushlar  bir  fonemaga 

birlashtiriladi.  Masalan,  voda,  vodi,  na  vodu  morfemalardagi  o\a\`  tovush  almashuvi  bir  o 

fonemasining  variantlari  hisoblanadi.  Leningrad  fonologiya  maktabi  fonemaga  ta`rif  berishda  so‘z 

formasi  tushunchasidan  kelib  chiqib,  yuqorida  misoldagi  o,  a,  `  tovushlarining  har  birini  alohida 

fonemaning vakili sifatida qaraydi.  

«Fonema»  termini  va  tushunchasini    turkologiyaga  birinchi  marta  1920  yilda  taniqli  olim 

N.K.Dmitriev  kiritgan  bo‘lsa,  uni  o‘zbek  tilshunosligida  birinchi  bor  o‘sha  yillirda  professor 

E.D.Polivanov qo‘lladi.       

CHet ellarda fonologik nazariyalarning o‘rganilishi.  

1. Praga lingvistik maktabi.  

2. London fonologiya maktabi.  

3. Distributiv fonologiya nazariyasi – AQSH. 

4. Dikotalik fonologiya nazariyasi – AQSH. 

5. Makro va mikrofonema nazariyasi - AQSH,1935. 

6. Glossematik fonologiya nazariyasi  - Daniya. 

7. Ikki po

ғ

onali fonologiya nazariyasi. 

8. Generativ fonologiya nazariyasi. 

Fonologiya  davrida  ular  o‘rtasidagi  farq  oydinlashtirildi  va  tovushlar,  keyinchalik  bo‘

ғ

in, 

ur

ғ

u  va  intonatsiyaning  tildagi  funktsional  tomonlari  o‘rganila  boshladi.  XX  asrning  30-yillarida  

morfonologiya  vujudga  keldi.  Bular  haqidagi  fikr  paydo  bo‘ladi.  Bu  haqidagi  fikrlar 

A.Nurmonovning  «O‘zbek    fonologiyasi  va  morfologiyasi»  (Toshkent,1990),  A.Abduazizovning 

«O‘zbek  tili  fonologiyasi  va  morfologiyasi»  (Toshkent,  1992)  o‘quv  qo‘llanmalarida  o‘z  ifodasini 

topgan.